به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،کرسی علمی ترویجی “مقاصد اخلاق خانواده”، سه‌شنبه ۱۸ دی ماه ۱۳۹۷ به همّت حلقه تخصصی مطالعات خانواده و الگوی اسلامی پیشرفت مرکز مطالعات بینارشته‌ای پژوهشگاه در سالن فرهنگ برگزار شد.
در این کرسی علمی حجت‌الاسلام دکتر محمدرضا جباران، به عنوان ارائه دهنده و حجج‌اسلام دکتر فرج‌الله هدایت نیا و دکتر محمد جداری عالی به عنوان ناقد حضور داشتند و دبیری این جلسه به عهده حجت‌الاسلام دکتر محمدعلی سوادی بود.
مشروح سخنان حجت‌الاسلام جباران در ادامه تقدیم خوانندگان محترم می شود:
تبیین اهداف خانواده
یکی از ارکان بحث در بحث ما مقوله اهداف خانواده است که می‌توان یکی از اهداف خانواده را در مؤلفه خوشبختی جستجو کرد. در رابطه با مؤلفه‌های خوشبختی در فرهنگ اسلامی این است که این مؤلفه‌ها با چه مصادیقی در متون اسلامی نشان داده شده است؟ جالب است که یکی از اجزاء خوشبختی در دنیا خود خانواده قرار داده شده است و به عنوان یک مؤلفه خوشبختی تلقی می‌شود.
دیدگاه روایت به خانواده از دو منظر زوجیت و والد فرزندی
در روایات به خانواده از دو منظر نگاه شده است یکی از منظر زوجیت و یکی از منظر والد فرزندی. در موضوع والد فرزندی ۵ عنصر وجود دارد و در احادیث آمده است که اینها سعادت و خوشبختی است. این عناصر عبارت اند از:
شباهت پدر به پسر و شباهت پسر به پدر؛
عنصر همیاری که انسان فرزندانی داشته باشد که او را یاری کنند؛
اینکه انسان فرزند نیک داشته باشد؛
از خوشبختی مرد این است که فرزند صالح (شایسته‌کار) داشته باشد؛
اینکه انسان قیّم خانواده باشد؛
همه اینها را که نگاه می‌کنیم و عناصر را که بررسی می کنیم به این نتیجه می رسیم که این مؤلفه‌ها ما را به مؤلفه استحکام خانواده می‌رسانند.
عناصر خوشبختی در حوزه زوجیّت
اما همان‌طور که گفتیم دیدگاه دیگر روایات به خانواده از منظر زوجیّت است که در نصوص عناصر خوشبختی در حوزه زوجیت ۶ عنصر هستند. این عناصر عبارت اند از:
حسن و جمال؛
شادی بخشی؛
توافق؛
دین داری؛
صلاح و شایستگی؛
مفهوم حریم داری.
اینها عناصر خوشبختی در حوزه زوجیّت هستند و هر یک بیش از یک دلیل از منابع روایی و قرآنی دارند و قابل ذکر است که همه این عناصر طرفینی (زوجه و زوج) است و ما این عناصر را که نگاه می‌کنیم می‌بینیم که این عناصر نیز موجب استحکام خانواده هستند.
رفاه یکی از عناصر خوشبختی
یکی از مؤلفه‌های خوشبختی رفاه است و ما تعریفمان از رفاه این است که شخص امکان به کارگیری ابزار و امکاناتی که گذران زندگی را تسهیل می‌کنند، داشته باشد و لازم به ذکر است که امکان به کارگیری این ابزار مبتنی بر سه عنصر است:
وجود ابزار و امکانات؛
توانایی انسان برای تولید؛
بسترهای لازم برای استفاده.
حال مفاهیمی که به رفاه اشاره دارند در روایات عبارت اند از:
وسعت خانواده؛
روهواری مرکت؛
نظافت وضو خانه.
نقش عنصر مقبولیت اجتماعی در خوشبختی
یکی از مؤلفه های خوشبختی مقبولیت اجتماعی هست که عناصری در روایت به این مؤلفه اشاره دارند و عبارت اند از:
خوش مجلسی؛
فراوانی دوستداران؛
شایستگی و یا شایسته کاری همنشینان؛
توجه به حقوق و حاجت‌های دیگران؛
علاقه و اشتیاق دیگران به وصلت با او که به این مؤلفه در روایات به این نحو اشاره شده است که مرد طوری مقبولیت اجتماعی داشته باشد که دخترانش زود شوهر کنند.
تبیین لوازم خوشبختی
اما در روایات لوازم خوشبختی هم در کنار مؤلفه‌های خوشبختی آمده است. ما نمی‌توانیم اینها را به عنوان تشکیل دهنده‌های خوشبختی به حساب آوریم ولی این موارد مترتب بر خوشبختی هستند و ما از آن‌ها به لوازم خوشبختی تعبیر کرده‌ایم. لوازم خوشبختی عبارت اند از:
آسایش و آرامش؛
شادی؛
قابل ذکر است که عناصر خوشبختی همیشه دو موهبت شادی و آرامش را به دنبال می آورند چون اولاً این دو همراهان تخلف‌ناپذیر (لازمه) خوشبختی‌اند و همچنین می‌توان گفت که اصلاً این دو خود خوشبختی هستند.
وقتی که به نصوص مراجعه می‌کنیم می‌بینیم که عناصری مانند سلامت و امنیت و رفاه و انس خانوادگی و ارتباط اجتماعی و … زیرمجموعه آسایس و آرامش است که از لوازم خوشبختی هستند.
تأثیر زندگی خانوادگی در خوشبختی
حال ما به سخن قبلمان باز می‌گردیم که خانواده بود و می خواهیم بدانیم که تأثیر زندگی خانوادگی در خوشبختی چیست؟
ارتباط خانواده به مثابه یک مؤلفه با خوشبختی روشن شد و لازم است بدانیم که ارتباط خانواده با سایر مؤلفه‌های خوشبختی در نصوص مطرح نشده ولی تجربه طولانی بشری و پژوهش‌های روان‌شناسانه دانشمندان از وجود رابطه معنی‌دار در این بین حکایت دارد و نتیجتاً زندگی خانوادگی می‌تواند خوشبختی در زندگی دنیا را با همه اجزاء و شرائط به همراه داشته باشد.
علم از مؤلفه‌های سعادت و خوشبختی
یکی دیگر از مؤلفه‌های خوشبختی که در روایات به آن اشاره شده است مقوله علم است. علم عبارت است از هر دانشی که انسان را متوجه خدا کند و نسبت به زندگی اخروی حساس و فعال کند. این علم از مؤلفه‌های سعادت انسان است خواه از علوم دینی باشد یا از علوم طبیعی یا ریاضی و …
در مقابل علومی که در این راستا نقشی ندارند و خارج از تعریف مذکور هستند با اینکه می‌توانند در زندگی دنیا مفید و ثمربخش باشند در عین حال ربطی به کمال و سعادت انسان ندارند خواه از علوم دینی و خواه از علوم دیگر باشند. علم مذکور موجب موجب سعادت و کمال است.
ایمان از مؤلفه‌های سعادت و کمال
ایمان نیز یکی دیگر از مؤلفه‌های کمال است و دو نکته در مقاله ما در ارتباط با ایمان بررس شده که اولاً ایمان به چه باشد و ثانیاً چه کسی مؤمن و با ایمان است. اجمالاً همه می‌دانیم که ایمان باید به خدا و رسول و قرآ« و کتب سابق و فرشتگان و انبیاء باشد که می‌شود به دقت نشان داد که اینها مفاهیم پراکنده از هم نیستند و یک مجموعه منسجم را تشکیل می‌دهند.
اینکه مؤمن کیست و گفته می‌شود مؤمن خوشبخت است، منظور از مؤمن این است که منحصر به شیعه دوازده امامی نیست و بر خلاف ما که مؤمن را منحصر به مسلمانان می‌کنیم، متن قرآن طور دیگری مؤمن را معرفی می‌کند و مفهوم آن را عام‌تر و گسترده‌تر از اصطلاح رایج عرفی ما می‌گیرد و مؤمنین به سایر ادیان را نیز داخل در این مفهوم می‌کند.
منتها یک نکته‌ای که باید به آن توجه شود و در آیات هم به آن اشاره شده است ایمان به تسلیم مقید شده و این نشان می‌دهد که یک عنصر دیگری غیر از ایمان هم باید باشد که آن عنصر تسلیم است و لذا ما یک غیر مسلمان را در صورتی مؤمن می‌دانیم که دینی غیر از دین خودش را برتر از دین خودش نداند و بین خود و خدایش حجّتی برتر از دینی که انتخاب کرده نداشته باشد.
اگر این قید را بیشتر رویش کار کنیم می‌توان گفت که ایمان منحصر به مسلمانان نیست ولی هر چه که هست ایمان مؤلفه کمال است.
نقش عمل صالح در خوشبختی و کمال انسان
مؤلفه دیگر عمل صالح است که عبارت است از کاری که از اراده فاعل جاندار باشعور ناشی شود. این تعریف از عمل صالح مترتب بر این است که فعل برتر از عقیده باشد و با اراده الاهی مطابق باشد و عمل صالح با این معنا در صورتی به سعادت انسان منجر می‌شود که حسن فاعلی یعنی ایمان و تقوی نیز به آن ضمیمه شود.
قرآن برای عمل صالح اصطلاح جدیدی نیاورده و به هر کاری که مردم خوب می‌گویند عمل صالح می‌گوید و این عمل صالح با عمل ریایی نیز قابل انطباق است پس با این حال این عمل به نحوی به سعادت انسان منجر می‌شود که حسن فاعلی داشته باشد به این معنا که مقید به ایمان و تقوا باشد و الا در رساندن به کمال تأثیر ندارد.
بررسی رابطه خوشبختی و کمال
مؤلفه‌های کمال در سایه آرامش و امنیت و سلامت و شادمانی پدید می‌آیند و خوشبختی الزاما موجب کمال اخروی نیست ولی کمال اخروی بدون خوشبختی دنیا به دست نخواهد آمد و انسان در سایه آرامش و امنیت و سلامت و شادمانی خیلی آسان‌تر به کمال اخروی می‌رسد و لذا از اینجا می‌توانیم بگوییم که اگر ما کمال را جزء اهداف خانواده بگیریم، خوشبختی هم به کمال منتهی می‌شود.
یک بحث دیگری هم هست که آیا این چیزهایی که ما برای خانواده ادعا می‌کنیم، آیا توانایی این را دارد که ما را به کمال برساند؟ ما در این مقاله بحث کردیم که این سازگاری با سه سازوکار وجود دارد که عبارت اند از:
مسئولیت پذیری ؛
مقابله با مشکلات؛
مدیریت غرائز.
که با همه اینها خانواده به انسان کمک می‌کند تا به کمال برسد.
تبیین اهداف اخلاق در بستر خانواده
بحث دیگری هم که دارم این است که اهداف اخلاق در خانواده چیست و نهایتِ حرف در این بخش این است که این خانواده که هدفش رساندن انسان به خوشبختی و کمال است بدون همیاری اخلاق نمی‌تواند به این هداف برسد و کسی که می‌خواهد به این هدف برسد باید بحث اخلاق خانواده را بسیاری جدی بگیرد.
در ادامه این کرسی علمی، ناقدان محترم به نقد مطالب ارائه شده پرداختند.
