شاخص های فرد و جامعۀ رشدیافته 

شاخص های فرد و جامعۀ رشدیافته (اقتباسی از خطبه فدکیه حضرت زهرا سلام الله علیها)
نوشتاری از حجت الاسلام عبدالحمید واسطی عضو هیات علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه به مناسبت میلاد بانوی گرامی اسلام حضرت فاطمه سلام‌الله علیها

خطبه فدکیه حضرت زهراء سلام الله علیها از نمونه‌های اعجازگونۀ خاندان عصمت و طهارت است، در بخشی از این خطبه، حضرت به بیان دلیل معارف و فلسفه احکام و آثار و کارکردهای آنها پرداخته‌اند. خصلت روایاتی که به حکمتِ نهفته در معارف و احکام می‌پردازند، شاخص‌سازی و راهبردگذاری است که جهت حرکت و جهت فرآیند را نشان می‌دهند (حتی مواردی که جزءالعله در مناط حکم محسوب می‌شوند)

و اصولا اصل اولیه در شأن معصوم، شأن تبیین و تشریع و خط‌مشی‌گذاری است[۱] (از میان شؤونی مانند: ولایت، قضا و حُکم، شخصیه و عرفیه، اخلاقی)[۲] و هم‌چنین خطابات شارع (اعم از توصیفی و تجویزی) مانند توصیفات و تجویزهای عرفی عقلایی هستند که برای حفظ و مدیریت جامعه القاء می­شوند لذا همانطور که جنس توصیف‌ها و قوانین عرفی، ساختارساز و جهت‌دهنده به افعال مکلفین و تعیین مسیر و مجرا برای فرآیندها (مانند احکام وضعی) هستند ، توصیف‌ها و احکام شرعی نیز چنین هستند.

هم‌چنین براساس نظریه «وضع الفاظ برای ارواح معانی»، دائرۀ استظهار معنا، وسیع‌تر از مصادیق تبادری هستند و «قدر جامع و هیات اعمِ»[۳] معانی را در بر می‌گیرند. روح معنا عبارتست از: معنای مصدریِ مشترک میان مصادیق مختلف؛ و معنای مصدری در اولین ظهورِ خود، در قالب یک فعل­وانفعال (پدید آمدنِ یک حالت، یک تغییر، یک حرکت، یک خصوصیت) آشکار می­شود؛ مثلا کلمه میزان، برای روح معناییِ «ابزار سنجش» وضع شده است که حاویِ فرآیند «سنجش» است نه اینکه صِرفا برای ترازوی متعارف باشد، یا کلمه صراط، برای روح معناییِ «رابط برای حرکت میان دو چیز» وضع شده است که حاوی فرآیندِ «برقراری ارتباط» است.

در این یادداشت براساس مبنای فوق، از تعابیر صدیقه کبری علیها‌السلام در خطبه فدکیه، که بیانگر «مطلوبیت‌ها عندالشارع» هستند، شاخص‌ها و راهبردهایی برای رشد در فرد و جامعه استنباط شده است که در جدول زیر ارائه می‌گردند:

اصل متن روایت و ترجمۀ آن در فایل زیر قابل دسترس است:
خطبه فدکیه با ترجمه

[۱] در مورد «اصل» در شأن معصوم، شهید اول چنین بیان داشته است: «و قد ورد التردد فی مواضع بین القضاء و التبلیغ، و أغلبیه تصرّفه بالتبلیغ یرجّح الأول، ترجیحا للغالب على النادر» (القواعد و الفوائد، ج۱ص۲۱۴)

[۲] تأثیر شئون معصوم در استظهار از ادله و کشف حکم عبارتند از: تمییز احکام عمومی از اختصاصی، دائمی از موقت، ثابت از متغیر، الزامی از غیرالزامی، مولوی از ارشادی، ولایی از غیر ولایی، عبادی از غیر عبادی.

[۳] اشاره به بحث وضع الفاظ برای صحیح یا اعم که در این بحث، قائلین به اعم بودنِ وضع، سخن از «قدر جامع» که الفاظ برای آنها وضع شده‌اند می‌کنند و کیفیت استخراج آن را نیز در مطاوی کلام‌شان ارائه کرده‌اند.