به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نشست نقد و بررسی کتاب “جهان فرهنگی قرآن”، دوشنبه ۱۳ دیماه جاری توسط گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی پژوهشگاه به صورت حضوری و مجازی برگزار می‌شود.
این نشست با حضور دکتر سیدحسین فخر زارع به عنوان ارائه دهنده، حجت‌الاسلام و المسلمین محمد عابدی و دکتر علیرضا عالمی به عنوان ناقد و دکتر محمدمهدی حکمت مهر به عنوان دبیر علمی دنبال شد.
در ابتدای نشست، دکتر سیدحسین فخرزارع، نویسنده کتاب در سخنانی، گفت: طرح‌نامه کتاب جهان فرهنگی قرآن در سال ۱۳۹۵ نوشته شد تا اینکه نوشتن آن در سال ۱۳۹۷ تمام شد و در سال ۱۳۹۹ هم چاپ شد، استاد مشاور بنده هم حجت‌الاسلام و المسلمین عبدالکریم بهجت‌پور بود زیرا روش بنده هم نزدیک به تفسیر تنزیلی بود.
وی افزود: دغدغه اصلی بنده در این اثر این است که الگوهای معرفتی و انگاره‌های تک بعدی و جهان‌بینی تک ساحتی بر انسان معاصر و جهان فرهنگی و اجتماعی او حاکم است، مبانی اومانیستی و .. که پیش فرض اصلی آن، عدم حضور خدا در زندگی انسان است، پذیرش این پیش فرض‌اند که معارف محدود به یک زمان و مکان خاص و محدودی هستند. شیء‌وارگی انسان و جهان در این انگاره موج می‌زند.
فخرزارع بیان کرد: ولی جهان فرهنگی قرآن، یک انگاره روشمند و جامع را دنبال کرده است. در این جهان فرهنگی، ارتباط وثیقی میان مفاهیم و معانی متقابل یعنی آسمان و زمین و دنیا و آخرت بین ذهنیت و عینیت و فرد و جمع و … وجود دارد. قرآن الگوی ارزشمندی را برای هر کدام از این انگاره‌ها تعریف کرده است که سعادت دنیوی و اخروی انسان را تضمین می‌کند.
نویسنده کتاب تصریح کرد: در کتاب از یک روش جامع یعنی تحلیل گفتمانی برای استخراج مفاهیم قرآنی و ارائه آن به صورت نظام و شبکه سامان‌مند استفاده شده است؛ عمده مباحث کتاب به مبانی نظری چهارگانه یعنی هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، روش‌شناسی و انسان‌شناسی پرداخته است. مبانی خداشناسی، فرجام‌شناسی و .. هم ذیل این چهار دسته قرار دارند. بر این اساس، جهان فرهنگی قرآن، ترسیم‌کننده فهمی از نظام هستی است که بر منطق فهم سازگارمند و متشکل از مبانی، اصول، قواعد و قوانین عقلانی استوار است.
وی اضافه کرد: نهادینه‌شدن جهان فرهنگ قرآنی میتواند زندگی انسان را تابعی از خود قرار دهد، الان ذهن ما مشغول این است که نظام فرهنگی کشور را بازسازی کنیم کما اینکه در سخنان رهبر معظم انقلاب هم وجود داشت و تاکید شدید بر این داشتند که نظام فرهنگی کشور نیازمند بازسازی جدی و انقلابی است، بنابراین بازسازی انقلابی فرهنگ بعد از چهار دهه یک ضرورت جدی است و این کتاب خواسته و ناخواسته در این راستا قرار گرفته است.
وی تاکید کرد: در این کتاب سعی شده تا نظام فرهنگی یک جامعه از اصل تا شاخه و برگ‌های آن تبیین شود، اینکه جهان‌بینی انسان مشخص شود و بعد از جهان‌بینی، مبانی روشن می‌شود و بعد از مبانی نظری، نوبت به اصول انسانی می‌رسد، سپس نوع عقلانیت و سلسله مفاهیم پیشانظری و بعدا که به نظریه رسیدیم، تولید یکسری فرضیه و نظریه صورت می‌گیرد. این نظریات مختلف انسان را به نظام فرهنگی می‌رساند که یک گفتمان تولید می‌کند. اگر ما دنبال گفتمان‌سازی قرآنی هستیم باید جهان فرهنگی قرآن و جهان فرهنگی نظام جاهلی را تبیین کنیم. این دو گفتمان در مفصل‌بندی‌های خاصی در این کتاب توضیح داده شده است.
مفهوم فرهنگ براساس نگاه فارابی
فخر زارع اضافه کرد: مفهوم فرهنگ در کتاب حد ضعیف برداشت از مفهوم فرهنگی نیست، یعنی فرهنگ مادی که فناوری و تکولوژی است مد نظر نیست و مصنوعات و دانش‌ها هم نیست، برداشت ذهنی در برابر برداشت عینی هم نیست، فرهنگ در اینجا اعم از همه اینهاست یعنی اگر بخواهیم از چشم‌انداز فارابی بنگریم، باید ببینیم علم و نفس را چگونه تعریف می‌کند، عقل را چگونه می‌بیند. فرهنگ به این معناست؛ یعنی تمام پدیده‌های ذهنی، عینی و اجتماعی و هر چیزی که انسان در زندگی فردی و اجتماعی با آن سر و کار دارد به همراه پیامدهای آن است.
وی گفت: مثلا فارابی در بحث نفس‌شناسی، انسان را مرکب از دو جوهر می‌داند، جوهر روحانی و بدن یا در عقل‌شناسی به دو عقل نظری و عملی تاکید و بیان کرده عقل به تنهایی قادر به درک کلیات نیست و چیزهایی با عنوان عقل فعال هم لازم است که از طریق فیض به انسان اعطا شود.
مدیر گروه فرهنگ پژوهی پژوهشگاه افزود: جهان فرهنگی متشکل از ساختارهای انتزاعی و انضمامی است که امکان الگوسازی را به ما می‌دهد و میتواند سامان‌دهنده زندگی فردی و اجتماعی بوده و چشم‌اندازی فراتاریخی به انسان می‌دهد زیرا در بستر آیات و روایات استنباط می‌شود و همین موضوع میتواند باعث ایجاد پارادایم برتر و گفتمان فراپارادایم باشد که از قرآن قابل استفاده است.
فخرزارع بیان کرد: در این گفتمان قرآنی، مفهوم توحید، مفهوم پایه قرار داده شده است، توحید دال برتر است و در کنار آن چند عنصر شناور وجود دارد. توحید آبشخور علم، ایمان و عمل است و رابطه عناصر حاشیه‌ای هم با یکدیگر دوطرفه است؛ البته هر کدام ذومراتب هستند، یعنی ما ایمان یقینی را داریم تا ایمان معمولی و علم هم دارای مراتبی چون علم عقلانی است و عمل هم دارای عمل صالح است، هیچ مفهومی در قرآن وجود ندارد که در ذیل این سه مفهوم قرار نگیرد و قابل تقسیم در این سه دسته است که با یکدیگر کنش متقابل دارند.
وی افزود: در برابر جهان فرهنگی قرآن کریم، فرهنگ جاهلی وجود دارد؛ البته جاهلیت به معنای مرسوم آن نیست بلکه هر چیزی که در برابر جهان فرهنگی توحیدی است؛ دال اصلی این نوع جهان فرهنگی، قدرت‌طلب و هژمونی‌خواه است و عناصر پیرامونی خود را هم دعوت می‌کند.
وی تاکید کرد: در مجموع جهان فرهنگی قرآن نوعی فهم از نظام هستی است که براساس آیات قرآن کشف شده است.
رویکرد تنزیلی از اتقان لازم برخوردار نیست
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محمد عابدی، عضو هیأت علمی گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه در نقد سخنان وی با تاکید بر اغماض از خوبی‌های این اثر، گفت: تبیین جهان فرهنگی قرآن از آن جهت مهم است که با ترسیم آن می‌توان جهان فرهنگی موجود را با آن مطابقت دهیم و به اصلاح آن بپردازیم. بنابراین اصل کار از نیازهای جامعه امروز است.
وی با بیان اینکه نویسنده تاکید بر استفاده از رویکرد تنزیلی دارد ولی به آن پایبند نبوده است، اضافه کرد: البته اتخاذ رویکرد تنزیلی خودش اشکالاتی دارد، از جمله اینکه مباحث مبتنی بر احتمال خواهد بود و نمی‌توان چیزی را به مراد الهی نسبت داد زیرا احتمال دارد شما ترتیبی برای تنزیل تعیین کرده‌اید ولی تنزیل واقعی نیست.
عابدی بیان کرد: در کتاب ابتدا نظام گفتمانی جهان فرهنگی قرآن و بعد مبانی آمده است. در صورتی ما می‌توانیم به نظام گفتمانی جامع دست یابیم که مبانی آن کشف شده باشد، اینکه چطور از مبانی به نظام جامع قرآنی رسیده‌ایم می‌توانست فصل مهمی از کتاب قرار بگیرد.
وی افزود: مسئله دیگر اینکه باید شیوه فهم و استدلال از آیه توضیح داده شود و اگر فضای کتاب به لحاظ حجم به ما اجازه نمی‌دهد ارجاع به منبع بدهیم. همچنین آیات جامعی بود که شما آیاتی که شمول کمتری دارد به جای آن آورده‌اید، به عنوان مثال در صفحه ۱۸ و بحث خلیفه بودن انسان، این موضوع رخ داده است و شما باید از آیات خلافت عامه انسان را استنباط می‌کردید.
عابدی اضافه کرد: یا در جایی در مورد سعه وجودی انسان آورده‌اید که از صفر تا بی‌نهایت است ولی کدام آیه این مسئله را نشان می‌دهد؟ الی ربک المنتهی، الی الله المصیر، یا انک کادح الی ربک، نشان می‌دهد؛ مطلب درست است ولی باید شیوه استنباط هم بیان شود.
قرآن یک جهان فرهنگی ندارد
ناقد دوم این نشست، دکتر علیرضا عالمی اظهار کرد: اثر ارزشمندی تولید شده و چون کاری بدون پیشینه و سابقه است سبب دشواری بوده و میان‌رشته‌‍ای بودن هم دشواری آن را بیشتر کرده است.
وی اضافه کرد: در مورد عنوان اثر، باید گفت خواننده وقتی سراغ مطالعه برود این به ذهنش متبادر می‌شود که جهان فرهنگی قرآن، یکی است ولی آیا جهان‌های فرهنگی در قرآن وجود ندارند؟ تصور بنده این است که می‌توانیم جهان‌های فرهنگی در عرض هم داشته باشیم که حضرتعالی بر جهان فرهنگی جاهلی اشاره کردید و به لحاظ طولی هم این مسئله قابل پرداخت است.
وی افزود: شاید مدنظر شما این بوده که جهان فرهنگی مطلوب قرآن را تبیین فرمایید، و این پرسشی است که میتواند در ساختار و محتوای کتاب مورد توجه قرار بگیرد و البته اشاراتی به آن شده است ولی باید طوری باشد که خواننده هم همراهی کند، همچنین سعی شده تا تعریفی از جهان فرهنگی ارائه شود، ولی مفهوم‌شناسی دقیقی صورت نگرفته و دریافت‌ها از آن مختلف است؛ در جایی جهان فرهنگی را زیرساخت و مقدمه مباحث اجتماعی معرفی می‌کنید ولی در جای دیگر جهان فرهنگی قرآن را حیات طیبه قرآنی می‌دانید که ورای زیرساخت مباحث اجتماعی است یا موقتی مؤلفه‌های جهان فرهنگی قرآن را بازگو می‌کنید، رفتارها، ارزش‌ها و مبانی را مورد توجه قرار داده‌اید یعنی جهان فرهنگی را منحصر به این سه حوزه می‌کنید.
وی تصریح کرد: بحث دیگر روش است؛ پیاده‌سازی روش میتواند در ساختار و محتوا رخ دهد ولی به نظر بنده شما روش گفتمان را به صورت رقیق در محتوا پیاده کرده‌اید ولی در ساختار این کار دیده نمی‌شود. در ساختار گفتمانی باید مدخل‌بندی ایجاد می‌شد.
وی تاکید کرد: البته این کتاب واقعا قابل استفاده است ولی جای کار بیشتری هم باید در این فضا انجام شود که شما گام مقدماتی را برداشته‌اید.
