دیدار رهبر معظم انقلاب با تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی، همچون همیشه مملو از رهنمودهای حکیمانه و دقیق بود که چشم‌اندازی روشن از اقتصاد اسلامی را پیش‌روی کشور گذاشت. در این دیدار، آیه شریفه «أَنِّی لا أُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی» بخشی از آیه ۱۹۵ سوره آل‌عمران بر دیوار نقش بسته بود که به‌وضوح نشان از نگرش عمیق و بی‌نظیر رهبر معظم انقلاب به مسائل اقتصادی و انسانی دارد. در این آیه، تأکید بر ارزش تلاش و کار در مسیر الهی و پاداش عظیم خداوند به همه انسان‌ها، فارغ از جنسیت آن‌ها، مطرح شده است.
به گزارش روابط‌عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به نقل از قدس آنلاین، در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمد عابدی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه به تفسیر این آیه و پیام‌های ژرف آن در زمینه اقتصاد و تعاملات اجتماعی پرداخته‌ایم. پیامی که نشان می‌دهد رهبری معظم انقلاب با حکمت و دقت نظر خود همواره تأکید دارند در هر عرصه‌ای ازجمله اقتصاد، تنها بر پایه اصول و ارزش‌های الهی می‌توان به پیشرفت‌های پایدار دست یافت.
هستی، نشانه‌ای از حضور خداوند برای خردمندان
دکتر عابدی با اشاره به آیه ۱۹۵ سوره آل‌عمران، توضیح می‌دهد: این آیه در ادامه مجموعه آیاتی است که از آیه ۱۰۱ این سوره آغاز شده و در این مجموعه آیات یکی از ویژگی‌های خردمندان معرفی می‌شود. اینکه آنان متوجه هستند آفرینش آسمان‌ها و زمین و رفت‌وآمد شب و روز از نشانه‌های الهی است و انسان‌های خردمند با دیدن این امور متوجه وجود خدای قادر و پروردگاری او نسبت به هستی می‌شوند. این عمق‌اندیشی و رسیدن به خدا از طبیعت، ویژگی انسان‌های خردمند است. در حالی که صدها سال است بشریت به‌ویژه دانشمندان علوم انسانی طبیعت‌گرا نه تنها از طبیعت به خدا نمی‌رسند بلکه از آن به انکار خدا هم می‌رسند. البته مهم‌ترین نتیجه این نوع نگاه و فهم از طبیعت در زندگی و سرنوشت انسان است؛ بر اساس این نگاه، ضدآیه‌ای به وجود می‌آید که خداوند را فاقد حق قانون‌گذاری برای هستی و مدیریت عالم می‌داند و برای خداوند در نظام ارزش‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی هیچ‌گونه حقی در نظر نمی‌گیرد.
ایشان اضافه می‌کند: خداوند در آیه‌های بعد، خردمندانی را که نگاهی آیه‌ای به هستی دارند و از درنگ در طبیعت و هستی به خدا می‌رسند، دارای ویژگی‌هایی می‌داند. آنان به یاد خدا هستند و براساس خواست او زندگی می‌کنند. به بیانی دیگر، آن‌ها در هر حالی، ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده به یاد خدا هستند و مدام در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند و به این نتیجه می‌رسند که خدا این جهان با عظمت را بیهوده نیافریده است. این آفرینش نشانه آن است که خداوند از هر عیب و نقصی پاک است؛ خلقت هدفدار جهان از یک طرف و بی‌عیب و نقص بودن خداوند ازجمله در خلقتش از طرف دیگر، این نتیجه را دارد که انسان باید از این جهان در مسیر تحقق هدف الهی استفاده کند و اگر خطایی در این مسیر داشته باشد، مورد مؤاخذه خدای قادر خواهد بود. پس لازم است از همان خدایی که جهان به این عظمت را خلق کرده است، بخواهد او را در مسیر هدف خلقت نگه دارد تا با رفتار نادرست و خلاف خواست خداوند مشمول عذاب و آتش الهی نشود.
نقشه راه حیات در جهان برای انسان‌های عاقل از منظر قرآن
این مفسر قرآن کریم تشریح می‌کند: خردمندان و انسان‌های عاقل از نظر قرآن افرادی هستند که در کنار گرفتن درس توحیدی از طبیعت و هستی، وقتی پیامبران و رسولان خداوند میان آنان حاضر می‌شوند و آنان را به ایمان به خدا دعوت می‌کنند، این دعوت را می‌پذیرند. در مقابل، خواسته و مطالبه‌شان از خدا این است که گناهان آن‌ها را ببخشد و حال که در مسیر الهی قدم گذاشته‌اند، بدی‌هایشان را محو کند و چنان زندگی کنند که زندگی‌شان با عنوان نیکوکار و در شمار ابرار پایان یابد. آن‌ها به وعده‌های الهی ایمان دارند و در همه امور، با محوریت خواست خداوند زندگی می‌کنند. بنابراین از خدایی که به وعده‌اش عمل می‌کند، می‌خواهند روز قیامت آنان را رسوا نکند. روشن است وعده‌های خداوند به مؤمنان در برابر اعمالی است که آنان در عرصه‌های حیات فردی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی انجام می‌دهند. بنابراین خردمندان و عاقلان کسانی هستند که در همه ابعاد زندگی چنین باور و اعتقادی دارند و بر سر باورهای توحیدی خود می‌ایستند و آن‌گونه که خدا می‌خواهد زندگی می‌کنند. سختی‌ها و رنج‌های حیات اقتصادی، سیاسی و… را به جان می‌خرند، ولی از مسیر الهی خارج نمی‌شوند به امید اینکه خدا به آنان وعده داده است. این نقشه راه انسان‌های عاقل از نظر قرآن است.
دکتر عابدی با اشاره به قطعی بودن سعادت نهایی مؤمنان می‌گوید: در آیه ۱۹۵ سوره آل‌عمران، خداوند پس از تبیین نقشه مسیر زندگی و مطالباتی که مؤمنان در این مسیر از خدا دارند، یعنی عمل به وعده، سعادت و حفظ آبرو و عزت در آخرت و… تصریح می‌فرماید با این شرایط، پروردگار مطالبه آنان را که در قالب دعا و مخاطب قرار دادن خدا مطرح شده بود، می‌پذیرد و عمل هیچ‌یک از آنان را چه مرد و چه زن، ضایع نمی‌کند. در ادامه، خداوند نخست از محو قطعی بدی‌های کسانی که مهاجرت کردند و اخراج شدند و در راه خدا اذیت و کشته شدند و سپس از وارد کردن آنان به بهشت خبر می‌دهد و این را پاداش آنان توسط خداوند می‌داند که پاداش‌های خوب پیش او است.
کار؛ ابزار بندگی و قرب به خدا
ایشان با اشاره به آیه منتخب، به عمق مفاهیم و پیام‌های آن پرداخته و بیان می‌کند: یکی از مهم‌ترین پیام‌های آیه این است که هدف‌گیری کارها و اعمال مؤمنان باید خدا باشد و میان ارتباط پیروزی و سعادت بشریت با اعمال و کردارشان رابطه وجود دارد. هر کار و فعالیتی باید با ارزش‌ها و بایدها و نبایدهای خداوند هماهنگ باشد و در خلاف خواست او نباشد. آیات فراوانی خواسته‌های خدا را مطرح کرده است. خداوند می‌خواهد در کارها عدالت رعایت شود، به کسی ظلم نشود؛ کرامت انسان‌ها حفظ شود؛ هدف، تأمین نیازهای بشریت برای باز کردن مسیر تعالی و رشد آنان باشد و… دیگر اینکه خداوند ناظر کارها و فعالیت‌های بشریت و مؤمنان است. هر کسی در هر کاری باید بداند تحت نظارت خداوند است. اینکه خداوند اجر کسی را ضایع نمی‌کند به این معناست که خداوند از کارها و نیت‌های افراد آگاه است و همه چیز طبق آیات الهی در منظر الهی است. جمله امام خمینی(ره) که «عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید» اشاره به همین مطلب و واقعیت عالم هستی دارد که یک کارگزار عرصه کار و پیشرفت باید به آن توجه داشته باشد.
دکتر عابدی ادامه می‌دهد: نکته درس‌آموز مهم دیگر این است که در تصدی امور و هر نوع تلاش در عرصه پیشرفت و کوشش، فرقی میان زن و مرد نیست و پاداش تلاش هر کسی نزد خداوند محفوظ است. این بدان معناست که شخصیت کاری هر انسانی فارغ از جنسیت او باید دیده شود. همان‌گونه که نزد خداوند چنین است. در تعاملات جامعه مؤمنان نیز باید این نگاه حاکم باشد که در عرصه پیشرفت و کار، تلاش هر فردی فارغ از جنسیت او باید داوری شود و پاداش بگیرد.
معیارهای پیشرفت اقتصادی در جامعه اسلامی
این مفسر قرآن کریم بیان می‌کند: تعبیر «ربهم» به معنای پروردگارشان در این آیه اشاره به نهایت مرحمت پروردگار دارد. در محضر خداوند، هر کار و عملی که با نیت الهی و برای کسب رضایت خدا باشد، عبادت و بندگی به شمار می‌رود و اینکه خداوند عمل مؤمنان و دعای آنان را می‌پذیرد، جلوه‌ای از رحمت الهی بوده و گسترش دادن آن به هر فردی فارغ از جنسیت، اوج گرفتن این رحمت‌گستری است. در برخی تفاسیر نیز در سبب نزول آیه گفته شده ام‌سلمه گفت: «یا رسول‌الله، ما در قرآن ذکر مردان را در هجرت و جهاد می‌شنویم و از ذکر زنان چیزی نیست» و خداوند این آیه را فرستاد. در هر صورت اگر فعالیت در فضای دینی صورت بگیرد و هدف و مسیر نهایی، خداوند باشد و کار و تلاش برای پیشرفت با این نگاه پی گرفته و عبادت خدا دانسته شود، فرق در اطاعت میان مرد و زن وجود ندارد، چون هر دو در خلقت یکی‌اند و ملاک اطاعت و معصیت و جزا و عقاب هم یکی خواهد بود.
دکتر عابدی در پایان تصریح می‌کند: باید توجه داشت بیان آیه به‌گونه‌ای است که اولاً در درگاه الهی عمل هیچ کارگر و کارگزاری ضایع نمی‌شود، ثانیاً میان یک کار با کار دیگر فرق نمی‌گذارد و علتش این است که همه افراد از یک نسل و پدر و مادر بوده و در آفرینش به یکدیگر وابسته‌اند یا اینکه همه افراد مسلمان پیروان یک آیین و طرفداران یک حقیقت هستند و در جامعه اسلامی به عنوان یک واحد به هم پیوسته، همه با هم در یک مسیر همکاری دارند و در «عقیده» و «حسن عمل» مشترک هستند؛ پس باید ارزش‌گذاری و سطح‌بندی‌های کارها و پیشرفت‌ها با ملاک ایمان و تقوا سنجیده شود؛ یعنی کاری و پیشرفتی ارزش دارد که بر محور خواسته‌ها و ارزش‌های الهی باشد. مثلاً اگر پیشرفتی با ظلم یا ناعدالتی به اقشار ضعیف بدست آید، ارزش الهی زیر پا گذاشته شده است و از دیدگاه الهی نه تنها این‌گونه کار، پیشرفت، پیشگامی، نخبگی اقتصادی و … ارزش نخواهد داشت، بلکه ضدارزش هم بوده و از نظر اهداف، در مسیری ضد اهداف جامعه دینی و تمدن اسلامی است. پیشگامی در پیشرفت در جامعه دینی باید بر محور حفظ اصول و ارزش‌ها باشد. این برخلاف الگوهای مسلط جهانی توسعه است که عدالت، ارزش‌ها و کرامت انسانی در آن‌ها راه ندارد و محوریت با اقتصاد و سود افراد خاصی است.
