معرفی دانشنامه قرآن و تاریخ؛ جدیدترین اثر در حوزه تاریخ اسلام و قرآن‌شناسی
نوشتاری از حجت‌الاسلام سیدمحسن شریفی دبیر علمی دانشنامه قرآن و تاریخ اسلام پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی پژوهشگاه به بهانه رونمایی از جدیدترین مجموعه دانشنامه‌ای قرآن‌شناسی با عنوان قرآن و تاریخ گزارشی توصیفی از این اثر علمی ارائه می‌شود.
پس از حدود یک دهه تلاش علمی گروه تاریخ اسلام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دو مجلد از دانشنامه قرآن و تاریخ اسلام رونمایی شد. تدوین این دانشنامه گامی نوین در پژوهش‌های قرآنی و تاریخی و با مشارکت گروهی از نویسندگان و پژوهشگران برجسته انجام شده است که شامل شخصیت‌های حوزوی، دانشگاهی و متخصصان در زمینه‌های تاریخ اسلام و قرآن می‌باشند.
از آنجا که دانشنامه را باید گسترده‌ترین نگاشته‌ای دانست که در قلمرو دانش یا رشته علمی مشخص به صورت کاری ترکیبی و گروه علمی سامان می‌یابد، باید گفت دانشنامه قرآن و تاریخ با تکیه بر عصر نبوی در زمره معتبرین منابع تاریخ اسلام از منظر قرآن کریم می‌باشد که با رعایت اصول علمی و فنی دانشنامه‌نگاری سامان یافته است. این دانشنامه دربردارنده توصیف، نقد و نوآوری علمی با انگیزه گره‌گشایی در قلمرو تاریخ اسلام است.
ویژگی‌های متمایزکننده دانشنامه قرآن و تاریخ را این گونه می‌توان برشمرد:
- ارائه نخستین دانشنامه قرآن و تاریخ: اگر چه درباره ارتباط قرآن و تاریخ آثار ارزشمندی پدید آمده است، اما دانشنامه قرآن و تاریخ را باید نخستین دانشنامه از این منظر دانست که گامی بلند در جهت ارائه تصویری مطلوب از تاریخ اسلام با عنایت به آیات قرآن کریم دنبال کرده است.
- جامعیت و دقت علمی: برایند مجموعه این دانشنامه ارائه اطلاعات گسترده و دقیق در حوزه تاریخ اسلام است که این ویژگی باعث می‌شود، کاربران بتوانند به منبعی معتبر و مستند دسترسی داشته باشند.
- فراگیر بودن با ساختار منسجم: مقالات این دانشنامه به گونه‌ای تنظیم شده‌اند که اطلاعات مختلف تاریخی به صورت منسجم و مرتبط با یکدیگر ارائه شوند. این انسجام کمک می‌کند تا درک بهتری از موضوعات تاریخی از منظر قرآن داشته باشند.
- دفاع عالمانه از مکتب اهل بیت: رویکرد دانشنامه مبتنی بر زبان و روش علمی و مستند به منابع معتبر شیعه و اهل سنت است که با تاکید بر دفاع از دیدگاه مذهب اهل بیت (علیهم السلام) پیش رفته و البته از اظهار نظرهای غیر مستند و دخالت‌دادن احساسات پرهیز کرده است.
- پاسخگو بودن به شبهات: در این دانشنامه سعی بر این بوده به صورت صریح و یا ضمنی پاسخگویی شبهات و گزارش‌های نادرست را مورد توجه قرار دهد به همین جهت دیدگاه مستشرقان در «دائره المعارف قرآن لایدن» مورد توجه نویسندگان بوده است.
در دانشنامه قرآن و تاریخ، تلاش شده است تا مقالات توسط متخصصان هر موضوع نگارش یابد. نتیجه این کوشش، ارائه دانشنامه‌ای در دو مجلد با تقسیم‌بندی موضوعات تاریخی به دو دوره مکه (جلد اول) و مدینه (جلد دوم) است.
فهرست مقالات جلد اول:
- فلسفه تاریخ (جواد سلیمانی)
- قرآن و تاریخ (سیدمحسن شریفی)
- قرآن و تمدن‌های بشری (غلامحسن محرمی، سیدمحسن شریفی)
- قریش (محمد فرمهینی)
- ابوطالب (سید نذیر حسنی)
- ابولهب و همسرش (علی واحدی)
- محمد صلی الله علیه و آله (غلامحسن محرمی، سیدمحمد امام)
- همسران پیامبر (سیدکاظم طباطبایی)
- مکه (سیدعلیرضا عالمی)
- اصحاب فیل (سیدمحسن شریفی)
- مسجد الحرام (سیدعلیرضا عالمی)
- مسجد الاقصی (مرتضی حسنی نسب، حیدر بیاتی)
- غار حراء (سیدمحمد امام)
- غار ثور (نامیق اسماعیل‌اف)
- بعثت (سیدعلیرضا عالمی)
- دعوت پیامبر (امیرعلی حسنلو)
- مشرکان (محمود مقدمی، سیدمحسن شریفی)
- هجرت و مهاجران (سیدمهدی حسینی)
- بیعت با پیامبر (امیرعلی حسنلو)
- اصحاب پیامبر (فائزه عظیم‌زاده)
- زید بن حارثه (محمدکاظم رحمان ستایش)
فهرست مقالات جلد دوم:
- مدینه (یعقوب جعفری)
- قبایل یهود (غلامحسین زینلی)
- اهل کتاب (محمدکاظم شاکر)
- انصار (روح الله محرمی)
- مسجد قبا (محمدهادی یوسفی غروی)
- تغییر قبله (محمدعلی اخویان)
- جنگ‌های پیامبر (علی اکبر رضایی)
- بدر (محمود مقدمی)
- احد (سیدمحسن شریفی)
- منافقان (غلامحسن محرمی)
- احزاب (غلامحسین زینلی)
- افک (سیدمحسن شریفی)
- صلح حدیبیه (حامد منتظری مقدم)
- روم (غلامحسن محرمی)
- فتح مکه (حسین مرادی نسب)
- حنین (سیدعلی خیرخواه علوی)
- تبوک (سیدعلی خیرخواه علوی)
- مسجد ضرار (محمدهادی یوسفی غروی، حسن احمدیان)
- برائت (امیرعلی حسنلو)
- حج و عمره پیامبر (غلامحسین زینلی)
- واقعه غدیر (محسن رنجبر)
- سوء‌قصد به جان پیامبر (علی محقق‌اصفیایی، سیدمحمد امام)
افزون بر نویسندگان فوق این پروژه علمی به منظور غنای محتوای دانشنامه و ارائه دقیق‌تر معارف قرآنی و تاریخی از مشاوران علمی با تجربه و دانش عمیق در موضوعات مرتبط بهره برده است. در نهایت دانشنامه قرآن و تاریخ زیر نظر آیت الله علی اکبر رشاد و با معاونت علمی حجت السلام و المسلمین سعید داودی لیمونی و مدیریت حجت السلام و المسلمین غلامحسن محرمی به سامان رسیده و توسط انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است.
