پژوهش در قرآن
نوشتاری از دکتر محمدرضا سنگری مدیر گروه علمی ادبیات اندیشه پژوهشگاه
قلمروهای پژوهشی مهمی در قرآن وجود دارد؛ اولین قلمرو را هم در حوزه روایاتمان داریم و هم در سلوک و سنت رفتاری اهل بیت سلام الله علیهم اجمعین و هم در قرآن و آن بحث آینده‌پژوهی پژوهش است. شاید البته اولین نکته‌ای که به ذهن برسد این است که آینده که در اختیار من است که من الان آینده را پیشگویی یا پیش بینی کنم و بعد پژوهش شروع کنم. در امکان دسترسی به آینده، ما می‌توانیم آینده را پیش بینی کنیم اگر نظام علت و معلولی را به درستی بشناسیم. همچنان که امروز می‌بینید در مسائل مربوط به فضا و هوا می‌توانند مثلاً تا هفته بعد و حتی ماه بعد را پیش بینی بکنند، ما بعضی از مسائل آینده را می‌توانیم پیشگویی و پیش بینی بکنیم. بنابراین چنین نیست که آینده کاملاً غایب باشد، آینده حاضر می‌شود. یک مسائلی هم هست که بخشی از آینده را برای ما معلوم کرده‌اند. ما در حوزه روایات مربوط به عصر ظهور و پیشا ظهور و پس از ظهور که اسمش دوره رجعت است، اطلاعات بسیار بسیار خوبی در حوزه روایات داریم.
امیرالمومنین علی علیه السلام می‌فرماید بر اساس همین نظام علت و معلولی می‌توانید حوادث آینده را پیش بینی بکنید؛ حضرت علی می‌فرماید: اِستَدِلَّ على ما لَم يَكُن بما قَد كانَ؛ فإنّ الاُمورَ أشباهٌ؛ امام على عليه السلام ـ به فرزند بزرگوار خود، امام حسن عليه السلام ـ نوشت: از آنچه بوده، به آنچه نيست راه بِبَر؛ زيرا كه امور دنيا همانندند. این حرف فوق العاده راهگشاست چراکه می‌فرماید: استدلال کنید. اگر در گذشته مطالعه بکنید ببینید یک مقدمه‌ای منجر به یک نتیجه شده یعنی مجموعه‌ای منظومه‌ای از حوادث زمینه وقوع رویداد شدن یک مسئله می‌شوند. تردید نکنید اگر امروز آن مقدمات را ببینید می‌توانید پیشگویی کنید. خداوند در قرآن در سوره حشر آیه ۱۸ مطرح می‌فرماید: «یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و لتنظر نفس ما قدمت لغد»؛ در حقیقت سرمایه اصلی انسان در صحنه قیامت کارهائی است که از پیش فرستاده، و گر نه غالبا کسی به فکر انسان نیست که برای او چیزی بعد از مرگ او بفرستد، و یا اگر بفرستند ارزش زیادی ندارد. از اینجا چشمتان را به سمت آینده بدوزید از همین جا ولتنظر نفس را اینجوری معنی می‌کنند از حالا برای آینده‌تان پس‌انداز کنید. اگر قرار باشد این را در حوزه معرفتی ما قرار بدهیم، یک پیام بسیار شیرین و زیبا دارد که همه آنچه که پیشتر بوده است را می‌توان در استخدام مطالعات ما برای روشن کردن آینده قرار داد. این آینده پژوهی در حقیقت پردازی و آینده پردازی است و محصول بررسی‌های مطالعات و نکته خیلی عجیبی است که در این آیه وجود دارد و آن فرداسازی است؛ ما باید در اندیشه آینده سازی باشیم؛ یعنی این شناخت‌ها باید از حالا ما را کمک بکند بگوییم مثلاً سال ۲۰۴۰ چه اتفاقی می‌افتد؟ موضوع تکینگی را در فضای هوش مصنوعی مطرح می‌کنند؛ تا سال ۲۰۴۰ اصلاً تمام چهره جهان عوض می‌شود. در خیابان‌ها ترافیک نمی‌شود، از بالا پهپاد می‌فرستند. مسائل کاملا تغییر می‌کنند، خیلی موضوع مهمی است. قرآن حجت است؛ این آیه می‌تواند برای خیلی از مطالعات و مسائل و بررسی‌ها تکیه‌گاهی باشد.
به عنوان قلمروی دوم، ملکوت پژوهشی مهم است؛ خود واژه ملکوت یعنی پنهان؛ فرشته را از آن جهت ملک می‌گویند که پنهان از چشم صوری و ظاهری است. جهانی که در آن زندگی می‌کنیم، سرشار از اسرار و سرشار از قاعده و قانون هستی قانونمند است. میلیون‌ها قانون در خود هستی وجود دارد؛ ما تعدادی از این قوانین را کشف کرده‌ایم. در حوزه قانون‌های معنوی و غیر مادی در همین نظام مادی جهان الان ما چند قانون کشف کرده‌ایم؟ به نظر شما قانون‌های کشف ناشده چند برابر قانون‌های موجود است؟ به زبان دیگر بگویم مجهولات چند برابر معلومات ماست؟ الان بیشتر با معلومات سرکار داریم یا با مجهولات؟ مجهولی را که ما معلوم می‌کنیم، بیشتر به سمت مجهولات جدید می‌رویم؛ یعنی هر علمی خودش فقط مجهول ساز است. مثلاً فرض کنید دانشمندان به اتم رسیده‌اند، در اتم چند سوال مطرح شده است؛ مثلاً چند قسمت اتم دارد؟ بنابراین علم جهل‌ساز است. البته این جهل فرهیخته است. این جهل فرهیخته همان است که دریابی که نمی‌دانی و دریابی که چقدر پرسش‌ها پیش روی ما وجود دارد. خداوند در قرآن می‌فرماید: دنبال کشف این قوانین پنهان جهان بروید و اینها را جستجو کنید. قوانین پنهان جهان را باید شناخت.
