به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به نقل از ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور عضو هیأت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه، ۲۲ مهرماه در ادامه سلسله جلسات تفسیر تنزیلی خود در حرم مطهر حضرت معصومه(س)، با بیان اینکه یکی از ابهامات در بحث تفسیر معنای خود واژه تفسیر است، گفت: آنچه الان در بین مفسران در تعریف تفسیر گفته می‌شود تفسیر به معنای رفع ابهام از الفاظ و عبارات قرآن و بیان مدالیل آیات است به این معنا که آیات ظرفیت‌های متعددی دارند که یکی از آن‌ها توجه به الفاظ و عبارات است.
وی افزود: این اصطلاح در کنار خودش اصطلاحات دیگری چون تبیین و جری و تطبیق و تاویل و … را می‌پذیرد. ما این تعریف از تفسیر را می‌توانیم تعریف اسمی تفسیر بدانیم و خود این واژه هم دو نوع مصدر و اسم مصدری است.
عضو هیأت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه افزود: گاهی برخی در تعریف تفسیر، مقسم را مورد توجه قرار داده‌اند یعنی همه انواع کشف مدالیل و مرادها در آن گنجانده می‌شود لذا در نورالثقلین و البرهان و عمدتا در تفاسیر روایی قاعدتا معنای دوم یعنی تفسیر به مثابه یک مقسم برای انواع برداشت از قرآن و کشف مراد جدی خدا از آیات، مدنظر است نه کشف الفاظ و عبارات.
بهجت‌پور اضافه کرد: گاهی کشف مراد، تطبیق امروزی است یعنی منافقان و کفار و مخلصین امروزی را تعیین مصداق می‌کنند و مثلا می‌گویند امام(ره) و مرحوم دولابی و شیخ رجبعلی خیاط از مخلصین معاصر بوده‌اند، کما اینکه کشف مراد مطلق از کلام خدا شامل معانی باطنی هم می‌شود؛ اینکه فرمود: «فلینظر الانسان الی طعامه» یعنی انسان به علم و والدین نگاه کند و به آنچه می‌خورد و می‌نوشد؛ این‌ها معانی باطنی است و در داخل این تعریف از تفسیر قرار داده می‌شود حتی برخی ممکن است تبییناتی از آیات را مراد بدانند.
استاد حوزه علمیه با بیان اینکه تفسیر یک عمل روشمند است، افزود: تفسیر این نیست که از هر راهی بتوانیم مراد خدا را به دست آوریم؛ اصطلاح روش در دو حوزه کاربرد دارد؛ حوزه اول این است که روش را به کار می‌بریم و مراد، کیفیت ورود و خروج در بحث است یعنی چگونه وارد تفسیر شویم؟ آیات دیگر را چگونه مورد بحث قرار دهیم و از روایات چه بهره‌ای ببریم؟ لغت را کجا باید بررسی کنیم و تطبیقات را کی باید انجام دهیم؟
وی افزود: تعریف دیگر از روش، استفاده از منبع یا منابعی در تفسیر است یعنی ما با امداد از چه منابعی، ابهامات را رفع و تفسیر می‌کنیم که این کار گاهی به مدد قرآن، روایات، علم و شهود انجام می‌شود؛ غالبا کاربرد مفسران از روش ناظر به همین منابع است لذا گفته می‌شود تفسیر فلان مفسر، قرآن به قرآن یا روایی است یا روش تفسیر عقلی و نقلی دارد.
تفسیر بدون اجتهاد ممکن نیست
این مفسر قرآن بیان کرد: استاد ما آیت‌الله معرفت بر این مسئله تاکید داشتند که در عملیات تفسیر باید رایحه‌ای از اجتهاد وجود داشته باشد و اجتهاد تلاش مفسر برای فهم گزاره‌های قرآنی است؛ نام این نوع کار را نباید در برابر تفسیر نقلی بگذاریم زیرا در همه انواع تفاسیر اجتهاد وجود دارد ولی گاهی ضعیف و کم و گاهی هم زیاد است لذا «فسر» را به معنای پرده‌برداری و تفسیر را به معنای رفع مشکل می‌دانند.
بهجت‌پور با بیان اینکه تفسیر قرآن به قرآن ریشه‌دارترین روش مواجهه با قرآن کریم است، اضافه کرد: همه مفسران معتقدند که اولین کار مفسر توجه به آیات دیگر است زیرا برخی آیات، آیات دیگر را تفسیر می‌کند که راغب اصفهانی و قرشی و مصطفوی و … در لغات کار کرده‌اند؛ راه دیگر هم توجه به سیاق و ریخت آیه در ترکیب آیات قبل و بعد است. تفسیر قرآن به قرآن این نیست که یک آیه را با توجه به آیات مشابه تفسیر کنیم بلکه باید آیه را در اتمسفری که قرار دارد بررسی کنیم.
تفاوت بین تفسیر موضوعی و قرآن به قرآن
صاحب تفسیر تنزیلی همگام با وحی، اضافه کرد: وقتی سخن از تفسیر قرآن به قرآن می‌کنیم، به این معناست که ما آیه را می‌بینیم و در آن ابهام و اجمال داریم و برای رفع این ابهام آیات دیگر ر ا بررسی می‌کنیم تا ابهام را برداریم ولی در تفسیر موضوعی به یک آیه به طور خاص توجه نداریم و تلاش ما لزوما برای فهم یک آیه نیست بلکه مجموعه آیات مرتبط با یک موضوع را گردآوری و تبویب کرده و نظریه قرآن را در مورد یک موضوع به دست می‌آوریم و البته شاید درباره آن موضوع یک یا دو آیه داشته باشیم و گاهی صد آیه.
بهجت‌پور با بیان اینکه باید بین تفسیر موضوعی و قرآن به قرآن تفکیک کنیم، افزود: آیت‌الله سبحانی معتقد است که تفسیر موضوعی، ابتدا همان تفسیر قرآن به قرآن در فرمایشات ائمه(ع) بوده است ولی این تعبیر جای سؤال دارد زیرا باید بین این دو تفکیک شود. همچنین مسئله دیگر اینکه در تفسیر قرآن به قرآن، ما تک‌منبعی نیستیم و این برخلاف نگاهی است که خلیفه دوم رواج داد و آن شعار «حسبنا کتاب‌الله» بود.
استاد حوزه تاکید کرد: کسانی که تفسیر قرآن به قرآن می‌گویند معتقد نیستند که برای اسلام، یک منبع کافی است بلکه درباره تفسیر قرآن به قرآن می‌گویند خود قرآن مبین آیات است و دلالت‌هایی هم برای آن دارند.
قرآن ذاتا مبهم نیست
بهجت‌پور بیان کرد: قرآن ذاتا ابهامی ندارد و برخی ابهامات، عارضی است زیرا به لسان عربی مبین نازل شده است. جایی که ما مراد را نمی‌فهمیم نام آن را ابهام می‌گذاریم و وقتی همه ابعاد یک آیه کشف نشده است اجمال داریم؛ ما وقتی تفسیر قرآن به قرآن می‌کنیم ابهام قرآن نمی‌تواند ما را به آینده احاله بدهد یعنی نمی‌گوید این آیه گنگ است و بگذارید ده سال دیگر بگذرد و مراد آن را بیان کند؛ اگر اینطور باشد همه در تحیر خواهند ماند و این ممکن نیست.
این مفسر قرآن تصریح کرد: ابهامات قرآن یا باید در عرف مردم آن روز کاملا روشن بوده باشد که آیه نازل شده است یا در آیات گذشته توضیح آن داده شده باشد یعنی سوره فرقان که سوره ۴۲ است به بیان ویژگی عبادالرحمان پرداخته است لذا اگر سؤال شود که رحمان کیست و چیست و نسبت رحمان با عباد چیست در آیات سوره‌های ماقبل نازله توضیح داده شده است.
عضو هیأت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه افزود: در اجمال هم مثلا عصای موسی در جایی عصا و در جای دیگر مار و اژدها شده است یعنی به مرور در مورد عصا توضیحات مختلف داده است یا به ما می‌گویند نماز بخوانید و بعد به تدریج توضیح می‌دهد نماز را در این اوقات و با خشوع بخوانید و مراقب نمازهای ظهر و عصر خود باشید.
