علم دینی از منظر شهید مطهری
نوشتاری از رمضان علی تبار عضو هیات علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه به مناسبت روز معلم و شهادت استاد
مسأله علم دینی با قرائت جدید و تمدنی، پس از انقلاب اسلامی مطرح شد و دیدگاه‌هایی در این زمینه شکل گرفت. برخی مسائل در این زمینه عبارتند از: علم دینی به چه معناست؟ معیار دینی‌بودن هر علم چیست؟ آیا علم دینی امکان دارد؟ چه علومی، ظرفیت دینی‌شدن را دارند؟ ملاک و معیار دینی‌بودن علوم انسانی چیست؟ این علوم باید واجد چه اوصاف و ویژگی‌هایی باشند تا بتوان آنها را دینی دانست؟ این ویژگی‌ها را در چه عوامل و مؤلفه‌هایی می‌توان جستجو کرد؟ شهید مطهری شاید به صورت مستقیم و تفصیلی، به این مسائل به معنای امروزین آن، نپرداخته باشند؛ خیلی از این مسائل را می‌توان در آثار شهید مطهری جستجو و استنباط نمود.
چند سال قبل، به مناسبت یکصدمین سالروز تولد آن متفکر شهید و چهلمین سالگرد شهادت، فصلنامه کتاب نقد در شماره‌های ۷۷-۷۸ در زمینه علم دینی شهید مطهری مقالاتی را منتشر کرده است
مقالات مندرج در این شماره:
- نظریة فطرت و کارکردهای آن (استاد دکتر محمدجواد رودگر)
نظریه فطرت به مثابه یکی از نظریه‌های علم دینی شهید مطهری (برخاسته از انسان‌شناسی دینی)
نظریه فطرت به مثابه چارچوب نظری یا نظریه پشتیبان برای سایر مسائل علم دینی شهید مطهری
مسأله فطرت به مثابه «ام‌المسائل» در حوزه علم دینی
کارکردهای معرفتی- معنویتی یا علمی و عملی در ساحات مختلف تکامل انسان.
کارکردهای معرفتی نظریه: در دین و دین‌شناسی (در اصول و فروع یا فقه اکبر، اوسط و اصغر و اخلاق، احکام) در سایر علوم، فلسفة علوم،، فلسفه‌های مضاف مثل فلسفة تاریخ، فلسفة اخلاق، فلسفة حقوق بشر، فلسفة دین و امثال آن.
- شهید مطهری و گام‌های پیش‌تولید علم دینی (دکتر قاسم ترخان)
گام‌های پیشاتولید علم دینی و به‌ویژه علوم انسانی اسلامی:
۱-۲- «نقد علوم تجربی رایج»، نظیر نقد علوم تجربی رایج و پارادایم‌های حاکم بر آنها مانند پارادایم اثبات‌گرایی و امثال آن
۲-۲-«پژوهش‌های تام و وافر دربارۀ پیراانگاره‌های علوم اسلامی»، نظیر طرح رابطة علم و دین و همچنین معنا و معیار علم دینی
۳-۲-«تولید رشته‌های علوم اسلامی»،
- درآمدي بر امکان توليد علم جديد اسلامی براساس انديشة استاد مطهری در فلسفة تاريخ (دکتر موسی نجفی)
۱-۳- ماهیت علم دینی ریشه در فلسفة تاریخ اسلامی دارد و با فلسفه تاریخ در جهان غرب تفاوت دارد.
۲-۳-وقوع تمدن جدید اسلامی که در بُعد عینی و عملی با پیدایش انقلاب اسلامی ایران توأم شده است، می‌تواند ما را به بُعد نظری و عمیق و ذهنی این «علم جدید» و استقلال و اهمیت و منزلت آن رهنمون گردد.
۳-۳- این مسائل در «فلسفة الهی تاریخ» شهید مطهری قابل ردیابی و جستجو است.
۴) علم دینی از دیدگاه استاد شهید مطهری (دکتر محمدعلی سوادی)، که به چیستی علم دینی و
چگونگی و روش آن با تکیه بر انسان‌شناسی و نظریه فطرت (به مثابه خاستگاه معرفت‌ها و گرایش‌ها) طرح شد.
۵) علم اجتماعي سکولار از چشم‌انداز نقد ساختارشکنانه (مواجهۀ انتقادی استاد مطهری با رویکرد غربی به علم اجتماعي) اثر دکتر مهدی جمشیدی.
در این مقاله، مسائل ذیل بررسی شد:
ارتباط شهید مطهری با مسئله‌های «علوم انسانی» و از جمله «علم اجتماعی»،
پاسخ‌های اسلامی برای پرسش‌های انسانی و اجتماعی در سطوح مختلف،
بسط و امتداددادن مبانی اسلامی در علم اجتماعی
نقادی مسائل انسانی و علم اجتماعی غربی (و نقد مبانی اعم از «معرفت‌شناسی»، «هستی‌شناسی» و «هنجارشناسی»)
۶) منطق علم دینی از منظر شهید مطهری (رمضان علی‌تبار)
در این مقاله ابتدا به ماهیت تلاش‌های شهید مطهری اعم از تلاش‌های معرفتی و نظری (مستقیم و غیرمستقیم) و دغدغه و فعالیت عملی ایشان، طرح شد. برخیمنابع مهم که دیدگاه ایشان را درباره علم دینی، استخراج یا استنباط نمود عباتند از: مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، مقالات فلسفى؛ امدادهاى غيبى در زندگى بشر، ده گفتار؛ فطرت؛ آشنایی با علوم اسلامی؛ آشنایی با قرآن؛ ختم نبوت؛ بیست‌گفتار؛ انسان و ایمان؛ مسئله شناخت؛ علل گرایش به مادی‌گری انسان کامل؛ توحید؛ سيري در نهج‌البلاغه؛ یادداشت‌ها؛ هدف زندگی؛ شرح اصول فلسفه و روش رئاليسم و امثال آن،
در ادامه ضمن، بیان دین‌شناسی و علم‌شناسی شهید مطهری، گام‌های مختلف ایشان در علم دینی طرح و بررسی شد.
دین‌شناسی شهید مطهری در مسأله علم دینی، قابل امتداد است. مسائل و مبانی در حوزه چیستی دین، هدف و رسالت دین، قلمرو دین و امثال آن. مراد ایشان از دین عبارت است از: دین اسلام، به عنوان دین کامل، جامع با اهداف دنیوی و اخروی که پاسگوی نیازهای بشر در همه شئون بشر است.
معرفت‌شناسی و علم‌شناسی شهید مطهری را نیز می‌توان در آرای علم دینی نشان داد. علم دو ساحت عرشی و فرشی دارد؛ جنبة الهی و ملکوتی (عرشی) و زمینی آن، وسيله و ابزاری برای زندگى است. این ساحت از علم، ارزش و شرافت ذاتی ندارد؛ اما جنبة عرشی آن از سنخ نور و امری مقدس و دارای ارزش و شرافت ذاتى است.
قلمرو علم و معرفت از منظر ایشان عبارت است از: حکمت نظری و عملی، مسئلة واقع‌گرایی در علم، منابع و ابزار علم (وحی، سنت، عقل، قلب، شهود، طبیعت و حس). ایشان در زمینه علم و دین، قائل به سازگاری است و معتقد است علم و دین، دو نوع تبيين از نظام هستي و مكمل يكديگراند.
بر این اساس علم دینی از منظر شهید مطهری عبارت است از: علم نافع و مفید، علوم فریضه و واجب و نظایر آن برای جامعه به ویژه مسلمان‌ها و همچنین علوم مقدمه‌ای برای یک واجب (مثل نحو و صرف و معانی بیان و منطق تا علوم ناظر به اقتصاد و اجتماع و روان‌شناسی و غیره كه ما را آمادة انجام فرایض دینی می‌كند).
مراحلی که شهید مطهری در تولید علم دینی برداشته است عبارت‌اند از:
مرحله اول) استخراج و تولید مبادی، مبانی و مکتب از منابع دینی (منظومه و مکتب فکری و میراث معرفتی اسلام به مسائل زیرساختی و مبنایی پرداخته است. بخش عمدة آثار تألیفی و سخنرانی‌های استاد، نظیر آشنایی با قرآن، احیای تفکر اسلامی، فلسفة اخلاق، توحید، اسلام و مقتضیات زمان، شرح اصول فلسفه و روش رئالیسم، انسان و سرنوشت، عدل الهی، مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلام، فطرت، سیر فلسفه در اسلام، کلیات علوم اسلامی و سایر آثار فلسفی، ناظر به گام اول است.
مرحله دوم) نقد علوم رایج و سکولار و مبانی آن (نقد محتوا و مسائل علوم تا نقد مکاتب، مبانی، نقد نظریه‌ها، نقد رویکردها، نقد روش‌ها و امثال آن در کتابهایی مثل علل گرایش به مادی‌گرایی، نقدی بر مارکسیسم و امثال آن)
مرحله سوم) شروع به تولید علم دینی از طریق طرح و پاسخ به مسائل علوم انسانی و اجتماعی.
مرا از تولید نه لزوماً به معنای تولید یک رشته مستقل علمی بلکه عزیمت و طرح مسائل و پاسخ آنها و تولید نظریه، پاسخ‌گویی به پرسش‌ها و شبهات به‌ویژه در زمینه‌های اجتماعی در آثاری چون نظام حقوق زن در اسلام، مسئلة حجاب، اخلاق جنسی، تعلیم و تربیت در اسلام، مسئلة ربا، نظری به نظام اقتصادی اسلام، بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی، تکامل اجتماعی انسان، آزادی معنوی و امثال آن.
