به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نشست تخصصی «جریان شناسی علم کلام» به هدف آشنایی با جریانات مختلف فعال در زمینه علم کلام در دوران معاصر، با حضور حجت الاسلام و المسلمین محمدصفر جبرئیلی عضو هیأت علمی گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه در خبرگزاری رسا، برگزار شد.
شکل گیری ایدئولوژی های مختلف در دهه ۲۰
حجت الاسلام جبرئیلی در نوبت اول از ارائه خود به تحولات فکری دوران معاصر پرداخت و بیان داشت: نمی توانیم کلام معاصر را بدون توجه به سابقه و تاریخ آن شناخت. زیرا حرکت هایی که هنوز به مکتب و مدرسه نرسیدند، بسیار مؤثر هستند. این تعریف نشان می دهد که در درون یک مکتب می تواند چند جریان مختلف وجود داشته باشد.
سال ۱۳۲۰ سال مهمی در تاریخ تفکر ایران است که شامل تشیع و جهان اسلام نیز می شود. در تقابل ایدئولوژی ها یک سخن و تعبیری از مرحوم روح‌الله حسینیان آمده و تقسیم بندی صورت گرفته است که همان را ارائه می کنم. در ۱۰۰ سال اخیر و به ویژه در دهه ۴۰ و ۵۰، ایدئولوژی های ۴گانه‌ای وجود دارند: یکی از آن‌ها ایدئولوژی سلطنتی است که تفاوت محمدرضا و رضاشاه در همین است؛ پهلوی دوم در ابتدا باستان‌گرایی را ترویج و تاریخ ما را از هجری به شاهنشاهی تغییر داد تا یک ایدئولوژی مستقل ایجاد کند. باید این جریان فکری را حتما بشناسیم تا آقای مطهری را معرفی کنیم.
برای شناخت جریانات کلامی باید بدانیم متکلمین چه دورانی را طی کرده اند
جریان دوم نیز مارکسیست ها بودند که در کل دنیا حضور داشتند و در نقاط مختلف سرزمین های اسلامی جریان سازی داشتند که باید این جریان را بشناسیم تا آیات سبحانی، مکارم و مصباح را در آن دوران تحلیل کنیم. جریان سوم نیز التقاطی‌هایی هستند که خود را شیعه می‌دانند اما معتقد هستند که ما شیعیان اشکالاتی نیز داریم. سردمدارانی مانند برقعی و قلمداران، سخنانی داشتند که کتاب های زیادی در نقد این‌ها چاپ شده است. جریان چهارم نیز جریان مذهبی است که روشنفکری دینی و روشنفکری حوزوی دو شاخه این جریان است. برای مثال می توان از مرحوم بازرگان و مرحوم شریعتی به عنوان افراد شاخص این جریان نام برد که علی‌رغم نقدهای جدی به مرحوم بازرگان، مرهون زحمات و خدمات وی هستیم. مذهبی‌ها، اعم از روحانیون و متدینین وارد شدند و جریانی وسیع در مقابله با سلطنتی‌ها، مارکسیست‌ها و التقاطی‌ها ایجاد کردند. اگر بخواهیم دانش کلام را جریان‌شناسی کنیم و باید ببینیم دانش کلام و متکلمین چه دورانی را طی کردند.
مقابله با الحاد مدرن، با کدام اندیشه؟
حجت الاسلام والمسلمین جبرئیلی با اشاره به تعبیر جریان، «فلسفی-کلام» اظهار داشت: از شهید مطهری نقل شده، هر جا حکما وارد شدند، ورود موفق تری از متکلمین داشته اند و متکمان موفق نیز از روش حکما استفاده کرده اند.
جریان فلسفی-کلامی در امروز هم توانایی هایی دارد و می تواند سنگر مهمی در مقابله با الحاد مدرن باشد و هجمه های برون دینی را پاسخ دهد. اگر بخواهیم اندیشه دنیای مدرن و مبانی فکری نظام سلطه را نقد کنیم لازم است از توانایی این جریان و اندیشه های بزرگانی مانند مرحوم علامه مصباح و شهید مفتح استفاده کنیم.
کلام فلسفی یا نگاه فلسفی به کلام
عضو هیأت علمی گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه نیز بیان داشت: بنده این جریان را خارج از کلام نمی دانم بلکه این را یک روش کلامی به نام «کلام فلسفی» تعبیر می کنم که در این میان، علامه طباطبایی شاخص است و همچنین شاگردان علامه رویکرد متفاوتی دارند. مرحوم مطهری در شمار اولین ها بود که در ادامه هم نگاه حضرت آیت الله جوادی را کلام فلسفی می دانم. آیت الله مصباح هم کلام فلسفی ارائه می کند که شاید به اندازه مطهری نباشد زیرا رویکرد مرحوم مصباح، نص گرایی را نیز در درون مباحث خود دارد.
تفسیر المیزان، در عمان
حجت الاسلام جبرئیلی در ادامه با بیان اینکه اگر انسان با معرفت سراغ قرآن برود با چشمه ای جوشان روبرو می شود، بیان داشت: تفسیر «المیزان» معارف سرشاری از قرآن را به ما نشان داده و همچنین در تفسیر «تسنیم» نیز جلوه هایی بیشتر از «المیزان» ارائه شده است. همچنین میتوان از مرحوم «سید عبدالاعلی سبزواری» که خدمت شاخصی به تفسیر داشته و اندیشه های کلامی طی آن منتشر کرده است نام برد. در میان اهل سنت نیز آثاری مانند «التحریر والتنویر» ابن عاشور یا افرادی مانند عبدو را نیز می توان نام برد. در دفاع از دین، باید اهل سنت و شیعیان را در هم تنیده ببینیم؛ این وحدتی که مورد تأکید امامین انقلاب بوده و پیش از آن، آیت الله بروجردی بر آن تأکید داشت، ثمره های بزرگی در مباحث علمی داشته است. سفری به عمان داشتم و تعمدا به مخازن کتابخانه نگاه کردم و تفسیر «المیزان» را دیدم. این کتاب تفسیری گرانسنگ در همه کتابخانه های جهان عرب وجود دارد.
محدث جریان ساز
حجت الاسلام جبرئیلی در ادامه به مرحوم آیت الله ری شهری اشاره داشت و گفت: مرحوم عسکری با تألیفات خود توانست کار کلامی انجام دهد و مرحوم ری شهری نیز، با تشکیلاتی که راه اندازی می کند، حرکت کلامی بزرگی را آغاز کرد. «میزان الحکمه» در ابتدا یک کار فردی بود و سپس با یک جمع ادامه یافت و کار بزرگی صورت گرفت. فعالیت های دیگری مانند «متعقلات حدیث»، «تصحیح کافی»، کنگره بزرگداشت «ابوالفتوح رازی» و کارهای ارزشمند دیگری توسط تشکیلات دارالحدیث صورت گرفت.
تقدیر از خدمات شریعتی و بازرگان
حجت الاسلام والمسلمین جبرئیلی با بیان اینکه بازرگان و شریعتی متکلم نبودند، گفت: این افراد متفکرانِ مسلمانِ دغدغه مندی بودند که دغدغه شان، آن ها را وادار کرد تا به مباحث دینی بپردازند؛ شریعتی اسلام شناس نیست بلکه جامعه شناس مسلمان دغدغه مند است؛ شاید آقای بازرگان سواد دینی، و حشرونشر بیشتری با علماء داشته باشد. ما مرهون و ممنون زحمات و خدمات بازرگان هستیم اما در عین حال منکر کاستی های اندیشه ای این افراد نیز، نیستم. افرادی مانند آقایان دکتر شریعتی و مهندس بازرگان، جریانی ایجاد کردند که تأثیرگذار بودند و حتی در جهان عرب نیز چنین افرادی تلاش کردند. در مصر، افرادی مانند توفیق صدقی و رشیدرضا فعالیت کرده و افرادی در ایران متأثر از این دو نفر، جریان کلامی و فکری ایجاد کردند.
حضرت آیت الله سبحانی را باید در رأس یک جریان دانست
حجت الاسلام جبرئیلی ادامه داد: آیت الله سبحانی توانست محور باشد و خلأ بسیاری از مباحث کلام را پر کند. در بحث فرق و مذاهب، منبعی جز کتاب پر اشکال شهرستانی وجود نداشت اما کتاب گرانسنگ «بحوث فی الملل و النحل» نوشته آیت الله سبحانی، این خلأ را پر کرد و با آن جهان اسلام را به طلبه شیعی در قم نشان داد. در عمان این کتاب را هم در کتابخانه مشاهده کردم که نشان از اهمیت آن دارد. کار دیگری که حضرت آیت الله سبحانی انجام داد، کتاب ۴ جلدی الهیات بود که کار ارزشمندی است. این کتب در سالیانی نوشته شده که امکانات ارتباطی امروز وجود نداشت و خود آیت الله سبحانی بیان کرده است که با استفاده از افراد و آشنایانی در سفارتخانه های ایران، کتبی را از کتابخانه کشورهای دیگر امانت گرفته و در پژوهش خود استفاده کرده است. حضرت آیت الله سبحانی را باید در رأس یک جریان دانست.
این افتخاری است که مراجع ما متکلم هستند
عضو هیأت علمی گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه ادامه داد: در جلسه ای گفتم که افتخار می کنیم مراجع فقهی ما متکلم هستند و تعداد فقیهان متکلم زیاد است. ظهور و بروز کلامی برخی از فقها پررنگ است و فعالیت های اینچنینی نیز داشته اند. اکثریت مراجع امروز ما در علم کلام تحقیق کرده و اثر داشته اند و این برکت، معلول شخصیت آیت الله بروجردی است که باید قدر ایشان را فراتر از مسائل بدانیم. اگر آقای بروجردی این زمینه را فراهم نمی کرد، پیشرفت های علمی امروز را شاهد نبودیم؛ درست است که اختلافی با علامه طباطبایی وجود داشت اما مدیریت کلان آیت الله بروجردی زمینه رشد مباحث علامه طباطبایی را ایجاد کرد.
آیت الله فاضل لنکرانی نیز از بزرگانی است که نگاه کلامی داشته است. به عقیده من، متکلم باید مجتهد باشد و اشکال امثال بازرگان در همین است؛ متکلم باید فقه و اصول را در دست داشته باشد.
عضو هیأت علمی گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه در پایان منابعی را برای مطالعه بیشتر معرفی کرد: کتابی از رسول جعفریان به نام، «جریان ها و سازمان های سیاسی و مذهبی از ۱۳۲۰ و ۱۳۵۷» که جریان های فکری را به خوبی معرفی کرده است. «تاریخ کلام امامیه» نوشته استاد رضوی که یک دور تاریخ کلام با محوریت جریان ها را آورده است.
حضرت آیت الله سبحانی مقالاتی دارد که در مقدمه کتاب «طبقات المتکلمین» چاپ شده است؛ این مرجع تقلید آغازگر جریان مهمی در علم کلام است.
