صراطِ سلوک واحد و راه های فرعی در متن صراطِ سلوک کثیرند
سلسله یادداشت های حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد رودگر عضو هیأت علمی گروه عرفان و معنویت پژوهشگاه همزمان با ایام ماه مبارک رمضان
صراطِ سلوک واحد و راههای فرعی در متن صراطِ سلوک کثیرند. به بیان دیگر براساس استعدادها، قابلیت ها و استحقاق های متفاوت و متکثر با وحدت صراط و کثرت سُبُل مواجهیم. یکی ازمولفه های بنیادین در سیر و سلوک، مولفه صراط و سبل است که در آیات و احادیث نیز با دلالت های تطابقی، تضمنی و التزامی بدان اشاره شده است. ابتدا با عنایت به آیاتی در این زمینه و تفاسیری که وجود دارد توجه نموده و آنگاه بحث صراط واحد و سبل کثیر را مطرح می کنیم. مثلا در ذیل آیه ” وَلِکُلٍّ وِجْهَهٌ هُوَ مُوَلِّیهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ أَیْنَ مَا تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ “؛ براى هر کسى قبله اى است که وى روى خود را به آن [سوى] مى گردان… )بقره- ۱۴۸ (علامه طباطبائی(رض) فرموده اند که این آیه همان طور که قابل انطباق بر مسئله قبله است، بر مسئله تکوین نیز قابل انطباق است:” این را هم باید دانست که آیه مورد بحث همانطور که با مسئله قبله انطباق دارد، چون در وسط آیات قبله قرار گرفته، همچنین میتواند با یک مسئله تکوینى منطبق باشد، و بخواهد از قضاء و قدرى که براى هر کسى از ازل تقدیر شده خبر دهد، و جملهَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ) بخواهد بفهماند: که احکام و آداب براى رسیدن به همان مقدرات تشریع شده”) طباطبائی، تفسیرالمیزان،ج۱،ص۳۲۷ )
و استاد شهید مطهری نیز چنین گفته اند:” هر چیزى در جهان یک وجههاى، یک طرفى دارد، یک غایتى دارد که آن غایت را پیش مىگیرد یعنى اشیاءْ تنها از پشت سر رانده نمىشوند که همین علل مادى باشد، به سوى جلو هم کشیده مىشوند، یک جاذبهاى هم در جلو دارند که راه خودشان را به واسطه آن جاذبهاى که از جلو آنها را مىکشد به سوى کمال آینده خودشان مىپیمایند”( مطهری،مجموعه آثار، ج۴،ص۳۳۶) یا علامه طباطبائی در ذیل آیه:” قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَى شَاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِیلًا “( اسراء -۸۴) می نویسند:” به هر حال آیه کریمه عمل انسان را مترتب بر شاکله او دانسته به این معنا که عمل هر چه باشد مناسب با اخلاق آدمى است چنانچه در فارسى گفته اند” از کوزه همان برون تراود که در اوست” پس شاکله نسبت به عمل، نظیر روح جارى در بدن است که بدن با اعضا و اعمال خود آن را مجسم نموده و معنویات او را نشان مىدهد. و این معنا هم با تجربه و هم از راه بحثهاى علمى به ثبوت رسیده که میان ملکات نفسانى و احوال روح و میان اعمال بدنى رابطه خاصى است، و معلوم شده که هیچوقت کارهاى یک مرد شجاع و با شهامت با کارهایى که یک مرد ترسو از خود نشان مىدهد یکسان نیست، او وقتى به یک صحنه هولانگیز برخورد کند حرکاتى که از خود بروز مىدهد غیر از حرکاتى است که یک شخص شجاع از خود بروز مىدهد و همچنین اعمال یک فرد جواد و کریم با اعمال یک مرد بخیل و لئیم یکسان نیست. و نیز ثابت شده که میان صفات درونى و نوع ترکیب بنیه بدنى انسان یک ارتباط خاصى است، پارهاى از مزاجها خیلى زود عصبانى مىشوند و به خشم در مىآیند، و طبعا خیلى به انتقام علاقمندند، و پارهاى دیگر شهوت شکم و غریزه جنسى در آنها زود فوران مىکند، و آنان را بىطاقت مىسازد، و به همین منوال سایر ملکات که در اثر اختلاف مزاجها انعقادش در بعضىها خیلى سریع است، و در بعضى دیگر خیلى کند و آرام”( طباطبائی، تفسیرالمیزان،ج۱۳،ص۱۹۳).
آنگاه مقوله نقش مزاجها، طبایع و ملکات انسانی را در ارتباط با اختیار انسان در مقام سیر و سلوک و تربیت درونی مورد بررسی قرار داده و نقش اقتضائی و اعدادی برای همه آنها قائل است(همان،ص۲۶۳-۲۶۸) اینک اگر دو آیه یاد شده و روایت معروف نبوی «کلٌّ مُیسَّرٌ لِمَا خُلِق له»( مجلسی،ج۴ ص۲۸۲) را کنار هم قرار دهیم می توان چنین استنباط کرد که انسان‌ها استعدادهای نهفته مختلفی دارند و به‌قول مشهور «هرکسی را بهر کاری ساخته‌اند.» در روایتی از امام موسای کاظم(ع) شرحی بر این حدیث نبوی وجود دارد که متناظر به همین معناست: محمد بن ابی عمیر نقل میکند که از امام هفتم(ع) پرسیدم: معنای این سخن پیامبر(ص) چیست که میفرماید: « اعْمَلُوا فَکُلٌّ مُیَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَه»؛ تلاش کنید؛ زیرا هر چیزی در ارتباط با آنچه جهت آن خلق شده، توفیق خواهد یافت؟ایشان فرمودند خداوند عزوجل، جن و انس را برای آن آفرید تا او را پرستش کنند و آنان را نیافرید تا او را نافرمانی کنند و این همان مضمون آیه شریفهای است که بیان میدارد ما جن و انس را نیافریدیم مگر برای آنکه عبادت کنند(ذاریات-۵۶).
بر این اساس، پروردگار به هر مخلوق در همان راستا و جهتی که خلقتش برای آن طراحی شده، یاری خواهد رساند(و طبیعتاً به انسان نیز جهت عبادت کمک خواهد کرد). پس وای بر فردی که (با این موقعیت مناسب) کوری را بر هدایت ترجیح دهد(صدوق، التوحید، ص ۳۵۶). و قرآن کریم که هدف و رسالت اصلیاش «انسانسازی» است مُحال است که در زمینههای تکامل و تعالی وجودی انسان اصول و معیارها و شرائط و دستورالعملایی را بیان نکرده باشد قرآنی که عصاره پیامها و آموزههایش «توحید» و رسالتش تربیت توحیدی انسان است و توحیدخواهی و توحیدگروی از نیازهای پایدار فطرت انسان و بلکه فطرت انسان بر توحید الهی قرارگرفته است نمیتواند در برابر چنین انتظارات و خواهشها و گرایش‌های انسان بیتفاوت باشد و انسان را رها کند قرآنی که نور الهی و هدایت، بصیرت، برهان، حکمت، موعظه و شِفاء است جنبه هدایتگری و بصیرتبخشی و اقامه برهان و طرح حکیمانهاش را در همه ابعاد وجودی انسان حفظ کرده است و این «بهترین سخن» «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدیثِ»( زمر/ ۲۳) بهترین سخنها و بهترین طریقه‌ها برای هدایت معنوی و تربیت اخلاقی ـ عرفانی انسان دربردارد قرآن که فرمود: «قَد جَاءَکم مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَکتَابٌ مُبِینٌ» بهصورت شفاف و روشن فرمود: «یهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ وَیخْرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذنِهِ وَیهْدیهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ»
یعنی هر انسانی که در جستجوی رضای الهی و لقای الهی باشد خداوندا او را از نعمتهای خاص معنوی و هدایتهای ویژه الهی بهرهمند می‌سازد: الف) هدایت به راههای امن. ب) خروج از تاریکی و ورود به نور به اذن خدا. ج) هدایت به راه راست و سپس «طریق احسن» را چنین معرفی مینماید: «وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّن دعَا إِلَىاللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحاً وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ»( فصلت/ ۳۳) و مصداق بارز و کامل آنرا طریق پیامبراکرم دانسته میفرماید: «قُلْ هذهِ سَبِیلی أَدعُوا إِلَىاللَّهِ عَلَى بَصِیرَهٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِی»( یوسف/ ۱۰۸)
در این آیه کریمه اولا مهمترین رسالت پیامبراکرم(ص) و پیروان راستینش همانا دعوت توحیدی قلمداد شد ثانیا مبنای دعوت توحیدی بصیرت(علم به همراه روشن ضمیری و خداترسی) است نه عوامانه، مزورانه و مزدورانه ثالثابه تعبیر استاد جوادی آملی مراد از سبیل الله با عنایت به بسیاری از آیات دیگر که کلمه”سبیل” به”الله” اسناد یافت، راهی بسوی رفع حجاب و پرده برداری است، حجب و پرده هائی که ناشی از اعمال خود آدمیان خواهد بود(ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، ج۴۱،ص۴۷۱) و فرمود: «صراط مستقیم بزرگراهی است که ورود به آن، ورود به حوزه امنیّت، سلامت و هدایت است و از این رو در روایات بر قرآن کریم و امام معصوم(ع) تطبیق شده است و همچنین در زبان عربی از بزرگراه به این جهت که رهرو در آن از گم شدن مصون است به «امام» تعبیر میشود: «وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُّبِینٍ»( حجر/ ۷۹ (یعنی دو شهری که در حادثه هلاکت انطاکیه ویران شد، بر سر بزرگراه مکه به شام بود) حرکت به دنبال قرآن و امام معصوم(ع) نیز گام نهادن در بزرگراهی است که یقیناً به مقصد منتهی میشود و صراط همین بزرگراه است»( تفسیرتسنیم ج ۱ ص ۴۶۷).
بنابراین «وَنَزَّلْنَا عَلَیک الْکتَابَ تِبْیاناً لِکلِّ شَیءٍ وَهُدىً وَرَحْمَهًوَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ»( نحل/ ۸۹) معنای حقیقی خویش را داشته و راه تکامل بهسوی خدا را بهصورت جامع و کامل نشان میدهد و آداب و اسرار «سیر الیالله» و ابعاد و اضلاع و لایههای مختلف آنرا نیز روشن مینماید و بحر عمیق و ناپیدا کرانهایی است که هر انسانی بقدر استعداد علمی و عملیاش میتواند در هر زمان و زمین و زمینهای از آن بهرهوری نماید و باید دانست که طرق و راههای بهسوی خداوند از جهت کمال و نقصان و از جهت پرارزش و کمارزش در جهت قرب و نزدیکی آنها به منبع حقیقت مختلف است اما صراط مستقیم مثل اسلام و ایمان و عبادت و اخلاص و اِخْبات است. وبه تعبیر علامه محمدحسین حسینی تهرانی:” صراط مستقیم امری است که در جمیع سبیلهای خداوند تعالی محفوظ است و در عین آنکه با سُبُل با هم در درجات و مراتبشان اختلاف دارند و صراط مستقیم در همه آنها و با همه آنها است.( ر.ک: حسینی تهرانی، سیدمحمدحسین، نور ملکوت قرآن ج ۱ ص ۲۳۴ – ۲۳۸ ) به همین دلیل است که خدای سبحان در قرآن میفرماید: «وَأَنَّ هذا صِرَاطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَتَتَّبِعُوا السُّبُلَ»( انعام/ ۱۵۳) یعنی مصداق عینی سبیلالله را که صراط مستقیم الهی است و تحت اِشراف صراط مستقیم و مصداق آن انسان کامل و معصوم است را معرفی مینماید و تبعیّت از آن را مطالبه میکند و میفرماید: «وَلاَتَتَّبِعُوا السُّبُلَ» زیرا سبیلالطاغوت و «سبیلِ الغیّ» در برابر سبیلالله و سبیل الرّشد وجود دارد و البته در عین حال میفرماید کسانی که اهل مجاهدت هستند و دارای اندیشه و انگیزه و اخلاق و اعمال توحیدی و پاک وعده هدایت آنها را میدهد «وَالَّذینَ جَاهَدوا فِینَا لَنَهْدینَّهُمْ سُبُلَنَا»( عنکبوت/ ۶۹).
تا از طریق سبیل الله که راههای کوچک است به «صراط الله» که بزرگراه هست بپیوندد تا سبیل به صراط منتهی شود لذا در آیه مورد بحث «یهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ»( مائده/ ۱۶) را مطرح کرد و به تعبیر علامه جوادی آملی: ««سُبُلَ السَّلاَمِ» همان سلامت در نشئههای سهگانه میلاد، موت و مبعث است.»( تفسیرتسنیم ج ۱ ص ۴۷۳)، همچنین«هدایت به سُبُل سلام که با «سلامت به مقصد رساندن» است و ویژه طالبان رضوان الهی است…»( همان ص ۴۷۴) به تعبیر استاد جوادی آملی، سبل الله با صراط مستقیم به دو گونه رابطه دارد:
۱- سبل، راه های فرعی اند که به صراط می پیوندند، همانند نورهای ضعیف گوناگون که به خورشید مرتبط اند ۲- صراط مستقیم با وحدت انبساطی و گسترده ائی که دارد، راه های فرعی(سبل) را نیز تحت پوشش خود دارد. براین اساس، راه های فرعی نیز درحقیقت متن صراط اند و از مراحل اصلی آن به شمار می روند(ر.ک: عبدالله جوادی آملی، تسنیم، ج۱،ص۴۶۶-۴۶۸ وج۲۷، ص۴۱۹).
قسمت های قبلی و بعدی این سلسله یادداشت ها را در کانال پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بخوانید
