به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به نقل از خبرگزاری شبستان، گروه مسجد و کانون‌های مساجد به نقل از روابط عمومی سازمان هیأت و تشکل‌های دینی کشور، دکتر محمدرضا سنگری، عضو هیات علمی گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه و رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت در همایش علمی «نخستین هیأت» که در اندیشکده هیات برگزار شد با اشاره به اینکه ممکن است برخی ابعاد امروز هیات‌ها در هیات‌های گذشته نبوده باشد، اظهار کرد: ممکن است برخی سازه‌ها و عناصر شکل‌دهنده هیات در بخشی از تاریخ وجود نداشته باشد، اگر امروز هیات‌ها در خیابان‌ها و میادین حرکت دارند ممکن است در گذشته این شکل را نبوده باشد، امروزه ممکن است در مناسبت‌های نوپدید و برساخته احیانا هیات‌ها برنامه داشته باشد که درگذشته چنین نبوده است.
رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت ادامه داد: در گذشته نامگذاری ایام محرم و صفر نبوده و ممکن است در دهه‌های آینده فرصت‌های که به وجود می‌آید و آنچه در عصر حاضر ما بر آن نامگذاری می‌کنیم در هیات‌های آینده تعاریف جدیدی پیدا کنند، بنابراین تعاریف همیشه در آستانه تغییر هستند و کسی نمی‌داند با موقعیت امروز در آینده با چه فضاهایی روبه‌رو خواهیم بود به ویژه اینکه فضای مجازی سرعت زیادی دارد.
هیات ماهیت مذهبی دارد
رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت در مورد ساختار یک هیات و ویژگی‌های آن تصریح کرد: اولا هیات یک تشکل مذهبی است و ما هیات غیرمذهبی نداریم، البته منظور سکولار بودن هیات نیست بلکه تمام هیات‌ها با جانمایه مذهبی شکل می‌گیرند و به مناسک و عزادارهای مذهبی می‌پردازند. پس هیات ماهیت مذهبی دارد و دارای تشکل و ساختار است، یعنی افرادی هستند که یکدیگر را در یک مجموعه پذیرفته و به نوعی یک سازماندهی را ایجاد می‌کنند که هریک از آنها متناسب با نیازها مجموعه کاری را انجام می‌دهند.
سنگری ابراز کرد: برای نمونه در صدسال گذشته که برق نداشتیم یک نفر مسئول الکترونیک هیات نبوده است اما امروز یک نفر مسئول صوت و صدا و برق هیات است. امروز ممکن است هیات دست به اقداماتی بزند که در گذشته نبوده مثل صندوق‌های قرض‌الحسنه یا دفتر ازدواج که پیش از این نبوده است.
سوگواری محوری‌ترین مساله در هیات است
وی افزود: مساله دیگر در مور هیات این است که سوگواری محوری‌ترین مساله در هیات است. وقتی از هیات سخن می‌گوئیم مساله سوگواری به ویژه امام‌حسین(ع) است. البته هیات فقط برای عزاداری نیست بلکه مولودخوانی و جشن هم در هیات برگزار می‌شود که متاسفانه برخی از هیات‌ها به این موضوع نمی‌پردازند و تنها در ایام عزا شکل گرفته و سپس بعد از ایام هیات جمع می‌شود.
رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت بیان کرد: امروز برخی از هیات‌ها به شخصیت‌های دینی و ملی هم می‌پرازند مثل شهید سلیمانی، آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله بروجردی و…. یا حتی برای برخی شهدا شاهد حضور هیات و برگزاری مراسم هستیم.
سنگری تصریح کرد: ویژگی دیگر هیات این است که زمان‌مند و مکان‌مند هستند، در واقع اینکه هیات‌ها در چه زمانی برنامه برگزار می‌کنند همان زمان‌مند بودن آن است، برای نمونه هیات‌ها در ماه‌های خاصی مثل محرم و صفر برنامه دارند.
وی اظهار کرد: هیات‌ها در مکان‌های مختلف مثل حسینیه و مسجد مراسم برگزار می‌کنند. البته جدیدا میدان‌ها در حال تبدیل شدن به محلی برای هیات‌ها هستند مثل میدان امام حسین(ع) یا میدان انقلاب تهران که در آنجا مراسم‌های ویژه‌ای برگزار می‌شود و این همان مکان‌مند بودن هیات‌ها است.
رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت بیان کرد: هیات دارای ارکان و برنامه مشخصی مثل هیات امنا، منبری، مداح و حتی تدارکات.
امروز هیات‌ها در فضای سیاسی، اجتماعی و مردمی نقش دارند
سنگری در مورد شاخص شدن یک هیات در ادوار مختلف تأکید کرد: در عصر حاضر گاهی یک مسجد و هیات را با نام منبری یا مداح آن می‌شناسند، در واقع منبری و مداح محور هستند، همچنین، در برخی هیات‌ها یک قشر مثل هیات دانشجویی؛ دانشجویان محور هستند. در گذشته برخی هیات‌ها مسئول محور بودند و بانی هیات به عنوان هیات چسبیده بود. برخی هیات‌ها هم نام‌شان زیر سایه منبری یا مداح آن است.
وی در مورد شناسنامه هیات نیز گفت: در گذشته برای اعلام برنامه یک هیات تنها نام منبری و مداح دیده می‌شد اما اخیراً در برخی هیات‌ها جدای از نام منبری و مداح نام شاعر را هم می‌آورند. این اتفاق جدید ممکن است به جایی برسد که نام یک هیات را با شاعر آن بشناسند.
رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت یادآور شد: هیات پس از وقوع انقلاب اسلامی یک نمود تازه‌ای پیدا کرده است و جدای از تغییر آرایشی در هیات شاهد تغییرات در تدارکات و حضور هیات‌ها در فضای رسانه‌ای هستیم.
سنگری ادامه داد: امروز هیات‌ها در فضای سیاسی، اجتماعی و مردمی نقش دارند. برای نمونه در دوران کرونا شاهد بودیم هیات‌ها بسیار نقش‌آفرینی کردند و حتی در حوادث طبیعی مثل سیل و زلزله هم حضور داشتند. این در حالی است که قبل از انقلاب نقش سیاسی هیات‌ها بسیار پر رنگ بود اما در فعالیت‌های دیگر نقش زیادی نداشتند، اما امروز هیات‌های ما در فعالیت‌های سیاسی حضور پر رنگ دارند تا جایی که شهدایی همچون مدافعان امنیت را هم تقدیم کردند و حتی در مسائلی چون انتخابات هم فعالیت می‌کنند اما تنها در ایند فضا نیستند و حضور هیات‌ها در مسائل روز جامعه و حتی بلایای طبیعی و غیرمترقبه را هم شاهد هستیم.
وی در خصوص اینکه اولین هیاتی که در طول تاریخ شکل گرفت مربوط به چه زمانی است توضیحاتی را ارائه داد و گفت: قبل از اینکه واقعه عاشورا رخ بدهد شیخ شوشتری در خصایص الحسین(ع) می‌گوید: «اولین هیات‌ها توسط انبیاء برگزار شده است و حتی درمورد برخی انبیاء که به کربلا رسیدند نیز داستان‌هایی آمده است». اما به نظر می‌رسد که تاریخ اولین هیاتی که دارای ارکان باشد به زمان بعد از واقعه عاشورا باز می‌گردد، بعد از کربلا و بازگشت کاروان اسراء از شام به سمت کربلا کاروان سه روز در آنجا توقف داشت که در این سه روز کاروان‌های عزاداری به سمت کربلا گسیل شد و سه روز آنجا عزاداری شده است. اما این هم اولین هیات در طول تاریخ به شمار نمی‌رود چون تنها تجمعی برای سوگ در کربلا تشکیل شد.
تشکیل اولین هیات تاریخ
رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت بیان کرد: بازگشت کاروان اسراء همراه با امام سجاد(ع) به مدینه زمینه‌ساز تشکیل اولین هیات در تاریخ بود، در واقع هیات در مفهوم معادل امروزی در مدینه شکل گرفت، داستان از آنجایی شروع می‌شود که امام سجاد(ع) قبل از ورود کاروان اسراء به مدینه به یکی از اصحاب خود یعنی «بشیر بن حذلم» گفت: «خدا رحمت کند پدر تو را ! آیا تو نیز همچون پدر شعر می‌گویی؟»، این صحابه امام(ع) جواب داد: بلی، امام سجاد(ع) در این هنگام به او گفت: وقتی وارد شهر مدینه شدیم می‌توانی در بدو ورود به شهر شهادت پدرم را به مردم ابلاغ کنی؟، او هم پاسخ داد: بلی.
سنگری اضافه کرد: این صحابه امام(ع) پس از ورود به مدینه اینگونه روایت می‌کند که بر اسبم سوار و با شتاب وارد مدینه شدم و هنگامی که به مسجد النبی(ص) رسیدم صدایم را به گریه بلند کردم و آنگاه چنین سرودم:
«یا أَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَکُمْ بِها *** قُتِلَ الْحُسَیْنُ فَأَدْمُعی مِدْرارُ
اَلْجِسْمُ مِنْهُ بِکَرْبَلاءَ مُضَرَّجٌ *** وَالرَّأسُ مِنْهُ عَلَی الْقَناهِ یُدارُـ» (ای مردم مدینه، دیگر مدینه جای ماندن شما نیست، زیرا حسین [آقای شما] کشته شد که اشک من این گونه سرازیر است. پیکر او در کربلا به خاک و خون غلطیده و سر مقدسش بالای نیزه، شهر به شهر گردانده شد).
وی گفت: سپس بشیر ادامه داد که این علی بن الحسین(ع) است که با عمه‌ها و خواهرانش در آستانه شهر فرود آمده‌اند و من فرستاده او هستم تا ماجرا را به اطلاع شما برسانم. با این سخن، حتّی زنان مدینه از خانه‌هایشان با موهای پریشان بیرون ریختند و درحالی که از شدّت مصیبت صورت‌های خود را می‌خراشیدند و بر چهره‌های خود لطمه می زدند، صدا به گریه و زاری بلند کردند. (هیچ مرد و زنی را گریان‌تر از آن روز ندیدم و بعد از وفات رسول خدا(صلی الله علیه وآله) روزی تلخ‌تر از آن روز بر مسلمانان نگذشت)؛ «… فَلَمْ أرَ باکِیاً وَلا باکِیَهً أکْثَرَ مِنْ ذلِکَ الْیَوْمِ، وَلا یَوْماً أَمَرَّ عَلَی الْمُسْلِمینَ مِنْهُ بَعْدَ وَفاهِ رَسُولِ اللهِ».
رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت در ادامه یادآور شد: بشیر در ادامه این روایت خود از صحنه ورود اسرا می‌گوید: دیدم علی بن الحسین(ع) هنوز داخل خیمه است، آن گاه از خیمه بیرون آمد، در حالی که پارچه‌ای در دست داشت که با آن اشک‌هایش را پاک می‌کرد. کسی چارپایه‌ای آورد و حضرت(ع) روی آن نشست، درحالی که پیوسته اشک‌هایش جاری بود و نمی‌توانست جلوی گریه‌اش را بگیرد. مردم که این صحنه‌ها را دیدند، صدای گریه آنان بلند شد و از زنان و دختران مدینه نیز ناله و شیون برخاست؛ مردم از هر سو به نزد آن حضرت(ع) می‌آمدند و او را تسلیت می‌گفتند و آن منطقه پر از شیون و غوغا شد.
سنگری افزود: در این لحظه امام سجاد(ع) با دست به مردم اشاره کرد که ساکت شوند و مردم نیز آرام گرفتند، سپس امام سجاد(ع) شروع به خطبه‌خوانی کرد. امام(ع) در این لحظه با یک ساختار روایی و تکیه بر کلام خدا در قرآن موضوع واقعه عاشورا و جنایت‌های آن را بازگو می‌کنند. در اینجا امام(ع) با عواطف و احساسات مردم ارتباط برقرار می‌کند و وارد مسائل منطقی نمی‌شود، همچنین امام(ع) در این مصائب شکرگذار است و امید به انتقام خون‌های مظلوم شهدای کربلا دارد.
گزارش فرزند امام سجاد(ع) از حال و هوای کاروان اسراء و عزاداری در مدینه
وی خاطرنشان کرد: یکی از فرزندان امام سجاد(ع) گزارش از حال و هوای آن روزهای مدینه نقل می‌کنند به این ترتیب که «عزاداری در مدینه پس از ورود اسراء استمرار داشت و پس از خبر شهادت جدم امام حسین(ع) اهل بنی‌هاشم سال‌ها سیاهپوش بودند و پدرم برای کسانی که عزداری می‌کردند غذا طبخ و بین آنها توزیع می‌کرد. هیچ زنی از ما بعد از عاشورا آرایش نکرد تا زمانی که مختار سر ابن زیاد و عمر بن سعد را برای ما به مدینه فرستاد».
رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت تصریح کرد: آنچه از روایت فرزند امام سجاد(ع) به دست ما رسیده است نشان می‌دهد که اولین هیات در تاریخ توسط امام سجاد(ع) برای سوگواری امام حسین(ع) تاسیس شده است، یکی از ویژگی‌های هیات که استمرار داشتن مناسک است از همان زمان وجود داشته و به گفته فرزند امام پدرش برای عزاداران غذا تهیه می‌کرده همان چیزی که امروز ما هم در هیات‌ها داریم.
سنگری ادامه داد: بنابراین امام سجاد(ع) نخستین تاسیس کننده هیات در طول تاریخ بوده است چون سوگواری جمعی و مردمی وجود داشته است، همچنین، محور تجمع بازگویی مصائب اهل‌بیت(ع) بوده است، در این تجمع‌ها امام سجاد(ع) و کسانی که در این مجالس حضور داشتند مرثیه‌خوانی می‌کردند که از اولین مرثیه‌خوانان می‌توان به خود امام سجاد(ع)، حضرت ام‌البنین(س)، حضرت ام سلمه(س) همسر پیامبر(ص)، حضرت زینب کبری(س)، حضرت سکینه(س) و فاطمه صغری(س) دختر امام حسین(ع) اشاره کرد.
وی افزود: امام صادق(ع) در توصیف مرثیه خوانی حضرت ام البنین(ع) می‌گویند: «بر حسین(ع) جدم پنج سال گریسته شد»، حتی در طول تاریخ داریم که مروان بن حکم حاکم مدینه به صورت مخفیانه شب‌ها در عزاداری حضرت ام البنین(س) شرکت می‌کرد که حضور ناشناس او نشان می‌دهد که جمعیت زیادی در این مجالس بوده‌اند که امکان شناسایی این فرد نبوده است. همچنین برگزاری مراسم در شب از همان زمان بوده است.
رئیس هیأت علمی اندیشکده هیأت در پایان گفت: این روایت‌ها از مدینه نشان می‌دهد در تاریخ زمان حضور امام سجاد(ع) تمام ارکان هیات را داشته‌ایم، رئیس هیات امام سجاد(ع) بوده است، برگزاری مراسم‌ها در روز و شب، پذیرایی از عزاداران، برپایی هیات در خیمه کنار خانه پیامبر(ص)، برپایی مجالس همزمان در کنار بقیع که نشان می‌دهد هیات در حال حرکت در سطح شهر بوده است و همچنین جدای از امام سجاد(ع) برخی از خاندان اهل بیت(ع) و غیره روضه‌خوانی می‌کردند و حتی لباس مشکی بر تن عزداران بوده است، پس ارکان هیات از زمان امام سجاد(ع) شکل گرفته است.
