به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، همایش ملی فلسفه معنویت با تاکید بر آرا علامه حسن زاده آملی شب گذشته با حضور خیل عظیم علاقمندان به مباحث فلسفی و شاگردان و مشتاقان ایشان در شهر مقدس قم برگزار شد
آیت الله علی اکبر رشاد، رئیس و موسس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی شب گذشته در همایش ملی فلسفه معنویت با تأکید بر آراء علامه حسن زاده آملی طی سخنانی اظهار کرد: علامه حسن زاده آملی میراث دار جامع علوم اصیل شیعی بود اما زمانه او را به درستی نشناخت و در آینده عظمت او شناخته خواهد شد. علامه در همه حوزه های حکمت و معرفت سرآمد بود، عظمت و جامعیت ایشان حقا مثال زدنی است و جزو نوادر تاریخ شیعه به حساب می آید.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: دغدغه های آیت الله حسن زاده آملی به اشکال مختلف قابل ملاحظه و شناخت است. من هم کم و بیش با ایشان اُنس داشتم. با حوزه شعر ایشان اُنس ویژه دارم. در مقطعی بنا را گذاشته بودم درباره شعرای حکیم و فقیه تحقیق و تصحیح کرده و مجموعه ای را منتشر کنیم. آن زمان، دیوان شیخ هادی سبزواری را کار کردم. دیوان امام را سرپرستی کردم و تدوین شد. از جمله روی دیوان علامه حسن زاده آملی کار کردم از جمله منظومه «دفتر دل» با ۱۴۰۰ بیت که خود یک دوره عرفان است در محضر ایشان تصحیح کرده و برای انتشار به دانشگاه تهران برای چاپ دادیم که متأسفانه مفقود شد و از دسترس خارج گردید.
وی افزود: یکی از شیوه های فهم دغدغه های یک فرد یا مکتب این است که کلمات کلیدی در آثار آن فرد را جستجو کنیم. همین قاعده را که روی قرآن پیاده کنیم، مجموعه نام ها نشان می دهد که این کتاب آسمانی روی چه مسائلی اهتمام دارد.
استاد سطوح عالی حوزه علمیه مطالب پرتکرار در آثار فرد را شیوه دیگر برای کشف دغدغه صاحب اثر دانست و گفت: «شب» و «شیدائی» به وفور در آثار علامه حسن زاده آملی دیده می‌شود. بخش معظمی از مضامین، ابیات و اشعار ایشان حکایت از این دارد که اُنس فراوانی با شب دارد. اشعار فراوانی در وصف شب دارد.
وی «عشق» را دیگر واژه پرتکرار در دیوان علامه حسن زاده آملی دانست و گفت: یک سوم یا یک چهارم از غزلیات ایشان مملو از واژه «عشق» و مفردات و مشتقات آن است.
استاد رشاد، «دل» را دیگر واژه پرتکرار در اشعار آیت الله حسن زاده آملی دانست و بیان کرد: اندک شماری از غزل ها، قصیده ها و مثنوی های علامه است که یک یا سه بار واژه «دل» را به کار نبرده باشد.
وی گفت: دیوان علامه حسن زاده آملی می تواند منبع درسی عرفان باشد. اگر برخی از آثار را به درس و بحث بیاوریم کم از منابع درسی رایج نیست بلکه فراتر و مهمتر از آنهاست. معتقدم همین مثنوی «دفتر دل» هم از لحاظ کیفی و هم از لحاظ کمی بالابلند است و جای تدریس و مطالعه دارد.
استاد حوزه علمیه بیان کرد: از علامه حسن زاده آملی می توان به مثابه یک «قلب شناس» بزرگ نام برد چراکه قلب گرانیگاه معرفت و معنویت است.
وی عنوان کرد: در تحقیقات صورت گرفته، ۱۷۲۸ سرعنوان راجع به قلب در منابع روایی ما بدست آمد. در این مجموعه ۶۰۷ وصف و حالت راجع به قلب آمده است.
آیت الله حسن رمضانی دیگر سخنران این همایش نیز طی سخنانی
اظهار داشت: «معنویت» مصدری جعلی است که با توجه به «معنوی» که منسوب به معناست جعل شده است. «معنا» گاهی در برابر لفظ است و لفظ هم گاهی مکتوب است و گاهی «معنا» در برابر صورت است و گاهی هم معنا در برابر ماهیت است. همه اینها وجه مشترک دارند و آن مقصود اول و اصلی شخص است که از اینها بهره می گیرد و استفاده می کند.
وی ادامه داد: اگر لفظ، عبارت، ظاهر و ماده مورد توجه است آیا توجه اولا و بالذات به همین امور است یا اینها مقصود ثانوی است و مقصود اولیه و بالذات ورای اینها است؟
استاد حوزه علمیه گفت: معنویت یعنی گرایش به مقصود اصلی و عبور از ظواهر و اموری که جنبه مقدِّمی دارد و کسی معنوی است که از همه اینها عبور کرده و به مقصود اصلی دست یافته باشد.
وی بیان کرد: معنویت یعنی رسیدن به عمق آفرینش که معرفت و عرفان است و فلسفه معنویت هم چیزی جز این نیست. این معنویت های کاذب که از شرق و غرب به قلب و ذهن جوانان پمپاژ می شود معنویت صوری است؛ در عین اینکه معنویت هستند اما از ظاهر تجاوز نمی کنند.
حجت الاسلام والمسلمین رمضانی اظهار داشت: علامه حسن زاده آملی از ظاهر و الفاظ و عبارات عبور کرده و به مقصود دست یافته بود.
وی گفت: خیلی افراد خدا را گم کرده و اشیاء را پیدا کردند و برخی افراد هم مانند علامه حسن زاده آملی اشیاء را گم کرده و خدا را جستند و قلبشان مملو از نور خداست.
استادحوزه علمیه بیان داشت: از منظر آیت الله حسن زاده آملی اگر می خواهید به خدا برسید و مقصود اصلی را بیابید راهش علم و عمل است.
وی گفت: برخی با تکیه بر حدیث معروف از امام صادق (ع) که فرمود: «لَیسَ ألعِلمُ بِکِثرَهِ ألَتعلیمِ و ألتَعَلُّمِ انما العلم نورٌ یَقذِفِهُ أللهُ فی قلبِ مَن یشآءُ؛ علم با زیادت تعلیم و تعلم حاصل نمی‌گردد، بلکه آن نوری است که خداوند بر قلب آنکه إراده کند می‌تاباند» به درس و بحث و استاد و نشستن و رفتن و تحقیق و نوشتن بی مهری می کنند درحالیکه این برداشت صحیح از حدیث نیست. امام (ع) می خواهد بگوید اگر می خواهید علم به دل شما راه یابد و نورانیت حاصل شود باید از این علل مقدِّمه و اعدادها بهره بگیرید.
حجت الاسلام والمسلمین رمضانی خاطرنشان کرد: باید همواره دنبال قاعده بود؛ «قاعده» تلاش و کوشش و درس خواندن است، علم الهی استثناست. استثناء را در حد استثناء نگه دارید.
وی گفت: آیت الله حسن زاده آملی فانی در کتاب بود و به آن احترام می گذاشت به گونه ای که اجازه نمی داد کسی روی کتاب یک لیوان آب یا استکان چای بگذارد.
آیت الله رضا رمضانی گیلانی عضو مجلاس خبرگان رهبری و دبیر کل مجمع جهانی اهل بیت نیز در این همایش گفت:
امروزه با توجه به شرایطی که در آن قرار داریم ضرورت دارد که به فلسفه معنویت توجه شود. یکی از جهات آن این است که ما با معنویت های بدلی مواجه هستیم. چندسال قبل که سفری به آمریکا و اروپا داشتم بالغ بر ۴۰۰۰ نوع از این معنویت ها احصا شده بود. در ایران هم به نوعی در برخی مراکز علمی هم این معنویت ها جا پیدا کرده است.
عضو مجلس خبرگان رهبری افزود: یکی از جهات توفیق این معنویتهای جعلی آن است که آنها را در قالب های جذاب و زیبا قرار داده و عرضه می کنند.
وی گفت: حوزه معنویت در تمدن دینی و اسلامی نقش بسیار مهمی را دارد. با توجه به آیات و روایات، سرآمد آنچه باید در انسان مومن تجلی کند همین معناگرایی است.
استاد رمضانی اظهار داشت: حوزه های علمیه باید سرآمد ترویج معنویت خصوصا در عصر حاضر باشند و به نظر می رسد در این زمینه کوتاهی هایی صورت گرفته است و البته این بحث امروزه در طیف نخبگانی مطرح شده است درحالیکه باید بین آحاد جامعه مطرح شود.
وی گفت: درحالیکه غربی ها «فلسفه» را با ادبیات روز معرفی می کنند ولی ما نتوانستیم به معرفی شخصیت های معنوی تأثیرگذار خود با ادبیات روز بپردازیم. جهان کمتر شخصیت های معنوی دینی ما را می شناسند البته باید بی مهری هایی که وجود داشته است را بدان اضافه کرد.
استاد حوزه علمیه ابراز داشت: علامه حسن زاده آملی در همه فنون مجتهد بود. ایشان هم در فقه اکبر، هم در عرفانیات و فلسفیات مجتهد بودند هم در فقه اصغر. نکته مهم این است که آیت الله حسن زاده آملی معتقدند جامعه ای که معنویت نداشته باشد مانند کالبد بی جان است.
وی افزود: علامه، خودشناسی و خودسازی را اولین مولفه معنویت می دانند و معتقدند خودشناسی می تواند بستری را برای معارف انسانی باز کند. ایشان تاکید می کنند کسی که می خواهد به سلوک برسد باید مرحله به مرحله جلو برود و از جمله باید این ظرف را در وجود خود ایجاد کند تا بتدریج از آن لطائف و مقامات استفاده کند.
استاد رمضانی افزود: خداجویی و خداخواهی در راس معنویت است یعنی نظام توحیدی را در وجود خود راه دادن و به توحید صمدی رسیدن. جوهره معنویت دینی و اسلامی از منظر علامه، یاد خدابودن است.
دبیرکل مجمع جهانی اهل بیت (ع) گفت: مؤلفه دیگر در معنویت اسلامی، معنویت عبودیت گرایانه است یعنی انسان مالک بر نفس خود شود و در جایگاه عبد مطلق قرار بگیرد.
وی گفت: علامه در معنویت تأکید بر ادب مع الله دارد. برای اینکه انسان به این ادب برسد باید از ادب مع النفس آغاز کند وقتی این ادب در معنای واقعی خود پیاده شود، لایق و شایسته می شود که بتواند دیگران را هم مدیریت کند و اینجاست که به ادب مع الغیر می‌رسد، لذا قرآن کریم می تواند این ادب را به نحو جامع به انسان برساند. انسان باید از این آداب استفاده کند تا بتواند از فیوضات الهی بهره مند شود.
استاد حوزه علمیه معنویت صبورانه را مولفه دیگر در نگاه علامه ذکر کرد و ادامه داد: برخی طلبه ها اول راه با چندتا ذکر می خواهند به مقامات برسند درحالیکه این راه نیست و رسیدن به این معنویت و سلوک «صبر» لازم دارد. آیت الله حسن زاده بر معنویت عقلانی و متفکرانه تأکید داشت و می گفت هیچ انفکاکی میان معنویت و تفکر و عقلانیت نمی توان پیدا کرد.
وی معنویت تعلق گریزی و توحد گرایی را از دیگر مولفه های معنویت نزد علامه دانست و گفت: اگر انسان به معنویت می خواهد راه یابد باید هرگونه تعلقی را از خود دور کند.
استاد رمضانی اظهار داشت: نتیجه معنویتی که در کلام حسن زاده آملی است یک معنویت مسئولیت پذیری است. امروزه معنویت هایی که در دنیا معرفی می شوند معنویت مسئولیت گریز و مسئولیت ستیز است. یعنی به انسان القا می کند که فضای موجود را تحمل کند بدون آنکه نقدی به آن داشته باشد اما تمدن اسلامی با بهره گیری از قرآن و سنت، انسان را یک مسئول تربیت می کند.
آخرین سخنران این همایش استاد رضا مختاری بود که پیرامون نسخه شناسی و کتبا شناسی علامه حسن زاده سخن می گفت وی اظهار داشت:
یکی از کارهای علامه حسن زاده تکمیل شرح نهج البلاغه مرحوم آیت الله خویی به نام «منهاج البلاغه» است که ۵ جلد آن را علامه حسن زاده آملی نوشتند و مرحوم علامه شعرانی بر یکی از مجلدات آن تقریظ زدند.
وی گفت: یک جلد از این شرح نهج البلاغه در ۳۶ سالگی آیت الله حسن زاده چاپ شده است.
استاد حوزه علمیه بیان کرد: یکی از ابعاد وجودی علامه حسن زاده تسلط وی بر نسخه شناسی و کتابشناسی بود. آثار فلسفی که ایشان تصحیح کردند، تماما از کتب کتابخانه خود استفاده کردند. از همه این کتب فلسفی نسخه های خوب و مصحح در اختیار داشتند البته نسخه داشتن مهم نیست، فهم و توجه به اینکه چه نسخه ای قدیم است اهمیت دارد. ایشان حتی برخی کلمات که ناصحیح نوشته شده بود را تصحیح می کردند.
وی تواضع علمی و عملی فوق العاده را دیگر ویژگی علامه حسن زاده آملی ذکر کرد و افزود: ذره ای تکبر و تفاخر علمی و عملی در ایشان دیده نمی شد. فانی در علم و کتاب بود در عین اینکه می گفت اینها علم مجازی است.
حجت الاسلام والمسلمین مختاری تشویق اهل علم را خصوصیت دیگر علامه حسن زاده عنوان کرد و افزود: هرکس کمترین کمکی به استاد در تالیف کتاب کردند، از ایشان نام بردند.
وی گفت: استاد اسناد و نامه های فراوانی دارند که از فرزندان ایشان درخواست داریم آنها را منتشر کنند تا اهل علم محروم نباشند.
از دیگر بخش های این همایش ملی گزارش روند علمی و اجرایی بود که توسط حجت الاسلام والمسلمین محمدجواد رودگر ارائه شد وی گفت:
علامه حسن زاده آملی گرچه معروف است اما معروف مجهول است، مشهور است اما مشهور مستور است و زوایای ناپیدای این شخصیت همچنان برای حوزویان و دانشگاهیان آنچنان که باید و شاید شناخته نشده است و امید است ساحات شخصیتی این عالم ربانی را به مرور زمان دریافت و درک کنیم.
وی افزود: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به مناسبت روز فلسفه برای بزرگداشت مقام فلسفی علامه حسن زاده آملی و در عین حال درباره موضوع مورد نیاز جامعه امروز اسلامی یعنی فلسفه معنویت این همایش را برنامه ریزی کرد.
استاد حوزه علمیه ادامه داد: هدف از این همایش، بزرگداشت مقام فلسفی علامه، تبیین و ترویج فلسفه مضاف، تبیین و تعمیق فلسفه معنویت، معرفی شخصیت علامه حسن زاده آملی به عنوان الگوی معنویت صائب و بررسی آراء ایشان در ساحت معنویت متعالیه است.
حجت الاسلام والمسلمین رودگر گفت: در این همایش با برخی اساتید حوزوی و دانشگاهی که خود از شاگردان علامه حسن زاده آملی بودند، گفت‌وگوهایی داشتیم. از جمله با ۱۰ استاد در ۱۴ جلسه دیدار داشتیم.
استاد حوزه علمیه با اشاره به دریافت مقالاتی در موضوع این همایش گفت: از بین مقالات رسیده، ۱۲ مقاله منتخب داشتیم که ۵ مقاله علمی و پژوهشی است و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) این مقالات را ارزیابی کرده و در فصلنامه انوار معرفت منتشر خواهد نمود.
دبیر علمی همایش بیان داشت: این مقالات در برخی مراکز آموزشی و پژوهشی در قالب کرسی های علمی ارائه شد در عین اینکه این مقالات علاوه بر فصلنامه انوار معرفت در فصلنامه نقد نیز در دو شماره منتشر خواهد شد.
