به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، هم‌اندیشی بین‌المللی «راهبردهای سیاسی گفتمان اربعین در عرصه بین‌الملل» صبح امروز، یکم شهریورماه ۱۴۰۲ به همت گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و با همکاری خبرگزاری ایکنا، انجمن مطالعات سیاسی حوزه، اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر، شبکه اینترنتی عبرات و کمیته فرهنگی اربعین به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
این نشست علمی با حضور و ارائه حجج اسلام سیدسجاد ایزدهی، سیدکاظم سیدباقری و محمدعلی رنجبر و طلال عتریسی(لبنان)، ادریس هانی(مراکش)، عباس شمس الدین(عراق)، اندیشمندان و تحلیلگران حوزه بین‌الملل برگزار شد.
طلال عتریسی متولد ۱۹۵۲ در لبنان است. او مدرک دکترای جامعه‌شناسی تربیتی خود را در سال ۱۹۷۹ از دانشگاه سوربن فرانسه دریافت کرد و استاد جامعه‌شناسی تربیتی و روان‌شناسی اجتماعی در دانشگاه لبنان است. وی مدیریت مرکز مطالعات استراتژیک، تحقیقات و اسناد در بیروت را از سال ۱۹۹۰ میلادی تا سال ۲۰۰۰ میلادی بر عهده گرفت. عضویت در کمیته آموزش ملی مرکز تحقیق و توسعه طی سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۰۱ و عضویت در شورای علوم تربیتی لبنان، مشاور علمی مرکز مشاوره اجتماعی و مشاور علمی دانشگاه معارف و تدریس در دانشکده فرماندهی و ستاد ارتش لبنان از جمله سوابق دیگر در کارنامه کاری طلال عتریسی است. وی در حال حاضر مدرس علوم سیاسی در دانشگاه بیروت لبنان است.
عتریسی طی سخنانی در این نشست که به‌صورت ویدئو‌کنفرانس ارائه داد، پیرامون نقش گفت‌وگوها و تبادل نظرهایی که در جریان زیارت اربعین بین زائران از ملل و مذاهب مختلف صورت می‌گیرد، سخن گفت. مشروح سخنان او در این هم‌اندیشی در ادامه از نظر می‌گذرد.
به نام خداوند بخشنده و مهربان
هنگامی که از زیارت اربعین سخن می‌گوییم معتقدیم چنین زیارتی از حیث گستردگی مشارکت در آن و از حیث تنوع شرکت کنندگان در آن که از کشورهای جهان و نه فقط جهان اسلام حضور دارند و همچنین زائران از اقشار مختلف علمی و فرهنگی هستند، بی نظیر است یعنی شرکت کنندگان از همه گروه‌ها روشنفکر و غیر روشنفکر حضور دارند از بی‌سواد تا دانشمند و فقیه در آن شرکت می‌کنند همه نوع در این راهپیمایی و این خط حرکت می‌کنند.
هنگامی که این پدیده را با اجتماعات بشری در طول تاریخ مقایسه می‌کنیم متوجه می‌شویم که هیچ کدام وجه تشابهی با زیارت اربعین ندارد و این موضوع نیاز به تأمل و مطالعه در ابعاد و مفاهیم و اهداف آن دارد.
طبعاً مراسم زیارت اربعین از صدها سال پیش به قوت خود باقی است؛ اما در مقاطعی شرایطی برای شیعیان پیش آمده بود که نمی‌توانستند این آئین را به جای آورند و بتوانند با تشرف به حرم امام حسین(ع) ایام دهه محرم را زنده نگاه دارند، به دلیل شرایط خاصی که بر کشور عراق حاکم بود و رژیم ظالم و مستبدی که مانع برپایی راهپیمایی اربعین از سوی مردم می‌شد.
اما امروز اوضاع متفاوت است مردم از همه جای دنیا به زیارت اربعین می‌آیند و از همین رو امروز مردم به مطالعه اربعین اهتمام دارند حتی امروز برخی پژوهشگران غربی توجهشان به سمت آنچه در زیارت اربعین می‌گذرد جلب شده است و شروع به مطالعه درباره این پدیده کردند همان طور که دیگر پدیده‌ها در جهان اسلام را هم پیش‌تر مورد بررسی قرار می‌دادند.
ما نیز تلاش می‌کنیم که بفهمیم چه در اربعین می‌گذرد؟ ماهیت روابط بین زائران چگونه است مفاهیم آن چیست؟ چگونه می‌توان این پدیده فوق‌العاده را در تاریخ بشر و تاریخ مسلمانان به کار گرفت و چگونه زیارت اربعین می‌تواند عامل مضاعفی در کنار عوامل نهضت مسلمانان برای رویارویی با چالش‌های عصر حاضر باشد که در جهان امروز با آن به سر می‌برند.
هنگامی که این راهپیمایی و زیارت اربعین را طی سال‌های گذشته ظرف ۳۰ و حتی چهل سال پیش بررسی می‌کنیم بخصوص از زمانی که انقلاب اسلامی در ایران به پیروزی رسید و به طور خاص از زمان که رژیم بعث صدام در عراق سقوط کرد شیعیان تشنه و مشتاق برپایی زیارت اربعین بودند و از همین رو شاهد بودیم که میلیون‌ها نفر از مردم به سمت کربلای معلی سرازیر شدند.
ویژگی عمومی زیارت اربعین خدمت به زائران و ارائه هر گونه کمکی از سوی مردم عراق به زائران در سطح توان و امکاناتشان است که تلاش می‌کنند هر گونه کمکی برای رفع نیاز زائرانی که از خارج این کشور می‌آیند ارائه دهند.
این موضوع همچنین اثرهای روانی عمیقی در پیوندهای دوستی بین ملت‌ها و بین عراقی‌ها و سایر ملل دارد یعنی یک دوستی متقابل ایجاد می‌شود در دنیای امروز که روابط مبتنی بر سود و منفعت است کجا یافت می‌شود که کسی کاری را انجام بدهد بدون اینکه توقع نداشته باشد در ازای آن چیزی دریافت کند.
بسیاری امروز درباره این موضوع و تأثیرهایی تأمل می‌کنند که در دریافت‌کنندگان این خدمات و کمک‌ها و همچنین در کسانی که این خدمات را ارائه می‌دهند ایجاد می‌شود، چه بسا این قضیه همان است که در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) بازتاب دارد که می‌فرماید: ـمؤمنان در دوستى، عطوفت و مهر ورزى نسبت به هم چونان یک پیکرند.»
و امروز پدیده اربعین نماد این دوستی و مهرورزی است و از همین روست که زیارت اربعین، پژوهشگران را به بررسی آن از دیدگاه قرآن کریم سوق می‌دهد همان طور که عاشورا را از دیدگاه قرآن کریم بررسی می‌کنند.
موضوع قابل توجه این است که ما هنگامی که گفتمان عاشورایی را مورد بررسی قرار می‌دهیم در می‌یابیم که این راهپیمایی‌های اربعین گفتمانی با مفاهیم سیاسی ندارد؛ راهپیمایی‌های سکوت هستند و شعارهایی هم که در آن سر داده می‌شود در ابراز عشق و ارادت به امام حسین(ع) و اهل بیت(ع) است. این‌ها شعارهای دینی است و گفتمان سیاسی مستقیمی در بطن خود ندارد و گفتمانی برای مقابله با چالش‌هایی که جهان اسلام با آن روبه‌روست نیست بلکه یک گفتمان عاطفی را مخابره می‌کند گفتمان عشق به امام حسین(ع) و این گفتمان عراقی‌ها در حین استقبال از زائران در هر جایی از مسیرهای راهپیمایی اربعین دیده می‌شود یعنی تمام گفتمان اربعین متعلق به امام حسین(ع) و عاشوراء است و به واقع راهپیمایی اربعین هیچ ماهیت سیاسی مستقیمی ندارد این یک نکته اساسی و اولیه است تا پس از آن هم به سراغ این برویم که گفتمان دیگری را که می‌توان از راهپیمایی اربعین برداشت کرد چیست و اینکه چگونه می‌توانیم از این پدیده فوق‌العاده در مسیر نهضت مسلمانان و نهضت جهان اسلام استفاده کنیم.
چگونه می‌توان از زیارت اربعین که میلیون‌ها نفر از مردم در آن حضور می‌یابند و تعداد حاضران در آن از تعداد حاضران در مراسم حج هر سال فراتر می‌رود زیرا در حج حدود سه میلیون نفر کمی بیشتر یا کمتر حاضر می‌شوند و انجام واجبات حج همه وقت حجاج را می‌گیرد و وقت و فرصت کافی برای گرد هم آمدن مردم و بحث و گفتوگو درباره امور کشورهایشان و کشورهای جهان اسلام ندارند و از همین رو فرصت کافی آن طور که انتظار می‌رود وجود ندارد. لذا راهپیمایی اربعین فرصتی گسترده و مناسب برای بحث و گفتوگو درباره امور جهان اسلام است بخصوص کسانی که به زیارت اربعین می‌آیند از همه کشورهای اسلامی و حتی از کشورهای غربی هستند و مسلمانانی که در غرب زندگی می‌کنند.
بنابراین راهپیمایی اربعین فرصتی برای برپایی دیدارها بین شرکت‌کنندگان از کشورهای مختلف یا کشوری مشخص است تا مردم به گفتوگو درباره مشکلات و راه حل‌ها و کمک‌ها و پیشنهادها برای کشورهایشان بپردازند یا مشکلات مشخصی مربوط به توسعه، فقر، فرهنگ و اشغالگری، استقلال، حفظ ثروت، مشکلات بین کشورهای جهان اسلام و بالاخره این فرصتی برای گرد هم آمدن مردم در مراسم اربعین است تا به واقع زیارت اربعین از بعد عاطفی خود فراتر رود که البته این بعد عاطفی زیارت اربعین ضروری و اساسی است و از همین رو باید در کنار این بعد عاطفی، بعد سیاسی و اجتماعی اربعین را هم در نظر گرفت، زیرا امور مسلمانان یک بعد عاطفی دارد که به قرآن کریم، اسلام و پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) مرتبط است و این بعد مهمی از راهپیمایی اربعین است اما ما باید با مشکلات و چالش‌های جهان اسلام در کشورهای مختلف هم روبه‌رو شویم.
بنابر این گفتمانی که می‌تواند به تدریج از زیارت اربعین متبلور شود این نوع گفتمان است(سیاسی و اجتماعی) و می‌توان ملاحظه کرد که در چند سال گذشته چنین گفتمانی را از اربعین شاهد بوده‌ایم یعنی برای مثال تصاویری از فرماندهان مقاومت و برخی شهدا را در جریان راهپیمایی اربعین مشاهده می‌کنیم. برخی شعارها متعلق به فلسطین را هم می‌بینیم چیزی که پیش‌تر در خصوص گفتمان اربعین مرسوم نبود این مسئله در ارتقای گفتمان اربعین به شکل کنونی آن نقش دارد که به تدریج شاهد آن بودیم و این امر نیاز به کسانی دارد که زمام ابتکار را در این خصوص به دست گیرند تا مسئول ساماندهی چنین نشست‌ها و دیدارهایی در حاشیه راهپیمایی اربعین باشند و من معتقدم در اینجا فرصتی بسیار بزرگ‌تر و بیشتر از فرصت حج فراهم است به دلیل اینکه شرایط حج پیچیده‌تر است و انجام آداب و واجبات حج فشرده است و خستگی که به تبع آن برای حجاج به همراه دارد اما در راهپیمایی اربعین ایستگاه‌هایی برای استراحت و پذیرایی از زائران وجود دارد و فضای حاکم فضای دوستی و استقبال است و این فرصت را برای بحث و بررسی و ارتباط با یکدیگر و گوش فرا دادن به یکدیگر فراهم می‌کند تا دیدگاه‌هایشان را به طرف مقابل منتقل کنند چیزی که برای شناخت آن از زبان اهالی و مسلمانان یک کشور فرصت دیگری پیدا نمی‌کرد و ما می‌دانیم که دیدار رو در رو بسیار مهم‌تر از خواندن درباره یک کشور یا مشاهدات ویدئویی یا راه‌های ارتباطی و نظایر آن است.
من معتقدم زیارت اربعین فرصتی است که سالیانه تکرار می‌شود و هر ساله بر تعداد زائران شرکت کننده در آن افزوده می‌شود یعنی هر ساله حدود بیست میلیون نفر در آن شرکت می‌کنند یعنی شش یا هفت برابر یا بیشتر از تعداد شرکت‌کنندگان در حج، در زیارت اربعین حضور می‌یابند.
از همین رو ما اربعین را فرصتی برای ارتقای گفتمانی می‌بینیم که در ارتباط با مسائل سیاسی، فکری و اجتماعی باشد و سپس می‌توان درباره این مسائل بحث و گفتوگو کرد و هنگامی که زائران به کشورهایشان بازگشتند در بحث‌های خود دیدگاه‌ها و پیشنهادهایی را که شنیده‌اند انتقال دهند به‌گونه‌ای که گفت‌وگوهای انجام شده در مراسم اربعین مقدمه‌ای برای تکمیل گفت‌وگوها و ارائه دیدگاه‌هایی باشد که به نفع مسلمانان است و به نهضت آنها کمک می‌کند و در ارتقای آن سهیم است و همچنین در ارتقای راهپیمایی و زیارت اربعین و شیوه ساماندهی و برگزاری آن نیز مؤثر است.
مهم‌ترین موضوعی که باقی می‌ماند این است که بگوییم زیارت اربعین زیارتی فوق‌العاده در تاریخ بشریت در عصر کنونی است زیرا هیچ اجتماعی در طول تاریخ مشابه زیارت اربعین نبوده است بنابراین گفت‌وگوها و بحث و تبادل نظرهایی که در جریان زیارت اربعین برپا می‌شود، اثرات بزرگی بر سایر مسلمانان در جوامع اسلامی خواهد داشت زیرا فرصتی استثنایی است که می‌توان از آن استفاده کرد و گفتمان سیاسی، اندیشه‌محور و فرهنگی این مناسبت تأثیرات بزرگی بر جوامع اسلامی در مسیر نهضت و توسعه آن در همه سطوح خواهد داشت.
ویدئوی سخنرانی طلال عتریسی در هم‌اندیشی بین‌المللی «راهبردهای سیاسی گفتمان اربعین در عرصه بین‌الملل» را در ادامه مشاهده می‌کنید:
مشاهده فیلم
