اگرچه هدف اصلی بنای مسجد، ایجاد مکان خاصی برای عبادت است و علت نامگذاری آن به مسجد این است که جایگاه سجده در پیشگاه خداوند است؛ اما نباید از جنبه‌های دیگر مسجد غافل شد.
مسجد از آغاز پیدایش به عنوان مرکز مهمی برای انجام رسالت پیامبر(ص) محسوب می‌شد و در حال حاضر نیز مسجد در زمینه‌های مختلف دارای فعالیت‌های گسترده است. هر چه فعالیت‌ها از تنوع بیشتری برخوردار باشد، حضور در مسجد از جذابیت بیشتری برخوردار است که نتیجه آن افزایش اعتقادات مذهبی و باورهای دینی در سطح جامعه است.
در اجلاس وزیران امور خارجه کشورهای اسلامی تهران، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ایران به این اجلاس پیشنهاد کرد تا سالگرد آتش زدن مسجد‌الاقصی توسط اسرائیل را به عنوان روز جهانی مساجد تعیین شود که مورد پذیرش قرار گرفت.
و از آن روز، ۳۰ مرداد ماه به‌عنوان روز جهانی مسجد در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران ثبت شد.
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به همین مناسبت خبرگزاری ایبنا با حجت‌الاسلام محمد عابدی عضو هیات علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه به گفت‌وگو پرداخت که در ادامه می خوانید:
-در سطح جامعه مکان‌های متعدد و متکثری پذیرای اجتماع و حضور افراد جامعه است. مسجد چه جایگاهی در این میان دارد و تا چه اندازه می‌تواند سلامت معنوی جامعه را همراه داشته باشد؟
واقعیت عصر ما گویای آن است که گروه‌های اجتماعی می‌توانند در هر مکانی و به هر صورتی متناسب با هویت و ویژگی‌های گروه‌ها شکل بگیرند، باشگاه‌ها و فرهنگسراها که نخستین‌بار در نسخه جهان و فضای اندیشگی غربی متولد شدند و سپس با تغییراتی آگاهانه یا ناآگاهانه وارد فضای هندسه اجتماعی کشورها با پاردایم و جهان‌اندیشگی دیگر شدند، همین طور ورزشگاه‌ها، محله‌ها، مراکز تفریحی، اردوهای تحصیلی، دانشگاه‌ها، مدارس و… همه گویای تنوع امکاناتی است که گروه‌های اجتماعی برای خود فراهم آورده‌اند تا بخشی از نیازهای خود را از این مسیر تامین کنند. اما آنچه که می‌تواند «سلامت کامل معنوی» رادر ابعاد مختلف فردی، اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی به ارمغان بیاورد، فضای مقدسی است که بتواند با قداست الهی‌اش، گروه‌ها را احاطه کند و از خروج آن‌ها از مدار ارزش‌های الهی جلوگیری نماید که اماکن مقدس و مذهبی و در رأس همه، مساجد، به‌ویژه مساجد اصلی و جامع، این ویژگی را دارند.
-در روایات به چنین کارکردی برای مسجد اشاره شده است؟
بله. بسیار زیاد است. به‌عنوان نمونه، امام حسن(ع) به این دست از کارکرد مسجد چنین اشاره دارد: «مَنْ أَدَامَ اَلاِخْتِلاَفَ إِلَى اَلْمَسْجِدِ أَصَابَ إِحْدَى ثَمَانٍ آیهً مُحْکَمَهً وَ أَخاً مُسْتَفَاداً وَ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً وَ رَحْمَهً مُنْتَظَرَهً وَ کَلِمَهً تَدُلُّهُ عَلَى اَلْهُدَى أَوْ تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى وَ تَرْکَ اَلذُّنُوبِ حَیاءً أَوْ خَشْیهً»؛ « هر کس پیوسته در وقت نماز به مسجد رود یکى از این هشت چیز را بهره خواهد برد: نشانه محکمى[که در راه حقّ او را استوار سازد]، یا برادرى که مورد استفاده او باشد، یا دانش تازه‌اى[که از زبده‌هاى علم باشد]،یا رحمتى[از طرف حقّ]که در انتظار آن بوده، یا کلمه و سخنى که او را براه خیر و نجات راهنمائى کند، یا او را از بدى بازدارد، یا گناه را از روى حیا ترک گوید و یا از سر ترس وانهد.»
در این روایت به این قسمت توجه بیشتر کنید: « تَدُلُّهُ عَلَى اَلْهُدَى أَوْ تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى وَ تَرْکَ اَلذُّنُوبِ حَیاءً أَوْ خَشْیهً ». امروزه درحالی‌که از گسترش محفل‌های مجازی، کلیساهای خانگی، عرفان‌های کاذب، مدعیان دروغین مهدویت و… سخن به میان می‌آید که گاه تا شعاع کیلومتری در ام‌القری جهان اسلام، نمی‌توان یک مسجد فعال یافت.
-در کشور ما تعداد مساجد کم نیست. البته می‌تواند به تجدید نظر در ساخت بناهای مسجد، تعداد بیشتری مسجد ساخت. اما همین تعداد هم گاهی دیده می‌شود به‌صورت گسترده فعال نیستند.
هرچند کشور ما دارای حدود ۷۰ هزار مسجد است، اما در قیاس با جمعیت هشتاد و چند میلیونی این تعداد برای جذب همه اقشار به‌ویژه جوانان بسیار ناچیز به نظر می‌رسد، به‌ویژه این که از این تعداد هم تعداد بسیار اندکی در مساجد فعال به شمار می‌آیند. نگارنده می تواند برای نمونه از تعداد اندکی مسجد در شهر مقدس قم نام ببرد که صبح‌ها برای اقامه نماز دقایقی گشوده می‌شوند و تو حدیث مفصل خوان از این مجمل درباره دیگر مناطق کشور.
در حالیکه کارکرد صبحگاهی مساجد در حوزه فرهنگ و مسائل اجتماعی و سازندگی فردی و روانی ویژگی‌ای نیست که به راحتی بتوان آن را نادیده گرفت ولی متاسفانه در کشور ما نادیده گرفته می‌شود. امروزه در حالی که اگر یک ساختمان دولتی یا یک ورزشگاه معطل و بی‌استفاده بماند به حق وجدان عمومی و رسانه‌های نماینده این وجدان خروش بر می‌آورند، در مورد این سرمایه عظیم معطل و بر زمین مانده فریادی رسانه‌ای بلند نمی‌شود. از مقامی مسئولیت خواسته نمی‌شود.
– این مسائل را ناشی از چه می‌دانید؟
البته این نامهربانی‌های با مساجد خود به روشنی گواه نبود مهندسی فرهنگی و اجتماعی لازم در مورد مسجد است، همین دست ترک فعل‌ها موجب شده است جاده رقابت و جذب مخاطب یک‌طرفه در اختیار گروه‌های بی‌تعهد قرار گیرد و به‌جای محوریت مدیریت مساجد و اماکن مذهبی در گروه‌سازی‌ها اماکنی چون برخی فرهنگ‌سراهای فاقد پشتوانه معنوی و مکتبی و متأثر و مولود فرهنگ انسان‌مداری غربی و…، سر در آورند که باتوجه به نیاز جوامع غرب فاقد مدیریتی چون مساجد با کارایی سیاسی و اجتماعی طراحی شده‌اند.
-و البته با همدلی این ظرفیت وجود دارد که مساجد کانون فعالیت‌های فرهنگی قرار گیرد و از برخی مسائل پیشگیری کرد.
درست می‌فرمایید. این روزها فرصتی است که رسانه‌ها عملاً نشان می‌دهند، می‌توان مساجد را به کانون مدیریت گروه‌های اجتماعی و جلوگیری از انحراف آن‌ها تبدیل کرد. مسجد را می‌توان به سکوی تبیین و جهاد فرهنگی مبدل کرد؛ مسجد را می‌توان به آبشار تولید امید و معنویت مبدل ساخت؛ مسجد را می‌توان به عنوان سرمایه ملی معنوی پاس داشت و از آن برای ایجاد مهربانی و نرم کردن دل و جان استفاده کرد، چنین کارکردهایی است که موجب می‌شود مساجد معبری برای ورود به بهشت شوند؛ محلی برای جلب درود و سرور فرشتگان از انسان گردند و موقعیتی برای کسب حسنات و محو عصیانگری گردند.
رسول خدا به اباذر می‌فرماید: «ای اباذر، تا در مسجد نشستهای خدا برای هر نفس کشیدن درجه‌ای در بهشت به تو عطا می‌کند و فرشتگان بر تو درود می‌فرستند و در برابر هر نفسی که در آنجا می‌کشی ده حسنه برای تو نوشته می‌شود و ده گناه از تو محو می‌شود». بستر بودن و زمینه‌سازی مسجد برای فضائل و کمالات و رضایت الهی را در روایت متعدد می‌توان سراغ گرفت.
مجدد رسول خدا در این‌باره می‌فرمایند: «هرکس به سوی مسجد گام بردارد، در برابر هر گامی ۱۰ حسنه برایش ثبت و ۱۰ گناهش پاک و ده درجه و منزلت او (در بهشت) بالا می‌‌رود.»، «بهترین مردم اولین کسانی هستند که در مسجد وارد و آخرین کسانی که از آن خارج می‌شوند»، «هر جلوسی در مسجد جز برای این سه چیز لغو و تباه است: نماز خواندن یا ذکر خدا گفتن یا فرا گرفتن علوم و معارف الهی.»
– در مجموع، این دست از روایات، ظرفیت مسجد برای ایفای نقش کنترل جرم و گناه در جامعه و افزایش سلامت جامعه دینی را نشان می‌دهد.
دقیقا. مسجد در جامعه نبوی، علوی و مهدوی، پایگاه کنترل و پیشگیری از جرم است. گناه و جرایم «سیاسی، اقتصادی، اخلاقی» در مسجد شناخته می‌شوند. ارتباط با مرزبانان ارزش‌ها و نیکان از مسجد آغاز می‌شوند. غنی‌سازی اوقات فراغت با رویکرد عبادت محورانه در مساجد عملی می‌شود. دوری از فاسدان و مفسدان در مسجد عملی است. اقامه و دوری از حرام‌ها به‌ویژه در ابعاد بزرگ بدون یارویاور ممکن نیست و مسجد بهترین کانونی است که این امکان را پدید می‌آورد. مسجد کانون یاد خداست و هیچ چیزی چون یاد خدا مانع جرم و گناه و خطا و انحراف نیست. مسجد پایگاه ارتباط با خدا و بریدن از گناه است، از دسترس دشمنان و تبلیغات ضد دین و مرکز تلاوت و آموزش قرآن است.
شما حتی می توانید نقش مسجد در تولید انسجام امت اسلام و اتحاد ملت مسلمان را که بازوی اقتدرا ملی است به روشنی در احادیث ما بیابید به این روایت رسول خدا توجه کنید:«شیطان گرگ انسان است، همانند گرگ گوسفندان که همیشه میش‌هاى دور افتاده و کناره گیر را می‌گیرد. پس، از دسته بندی‌ها (گروه‌گرائى و خط‌بازى) بپرهیزید و بر شما باد به حضور در جماعت و مجالس عمومى و مسجد.»
-و نکته پایانی که درباره اهمیت مسجد و تجربه‌هایی که می‌توان از حضور در مسجد کسب کرد، می‌توان برشمرد؟
در مورد محیط سالم مسجد، از یک نکته بسیار مهم نیز نباید غافل شد و آن فرصتی است که در مسجد برای تجربه‌های نوپدید می‌آورد. تمرین جماعت و با جماعت بودن، نماز جماعت، آمادگی گروهی قبل از نماز برای نماز جماعت، حضور مدام شبانه‌روزی در مسجد، درس‌های مذهبی، قرآن خواندن با حال و هوای خاص، خلوت گزینه مذهبی و بدون آسیب رایج در عرفان‌های کاذب، تمرکز قوا جزم کردن عزم برای یک هدف مقدسی و… از جمله کارهایی‌اند که اهل مسجد تجربه می‌کنند و مزه آن را گاه تا آخر عمر فراموش نمی‌کنند و تعلق ذهنی و روحی ویژه‌ای با مسجد، مؤمنان و اعمال عبادی که انجام داده‌اند، برقراری می‌کنند و این تعلق هم از جمله زمینه‌های تأثیرگذار در کاهش جرم و گناه است.
