نگاهی نو به معنای أم ابیها
نوشتاری از حجت الاسلام و المسلمین سیدمحمدحسن جواهری عضو هیأت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه
یکی از کنیه‌ها یا القاب حضرت فاطمه زهرا س «ام ابیها» است به معنای مادر پدر خویش. درباره علت این کنیه اختلاف زیادی وجود دارد؛ برای مثال: – همان طور که پیامبر اسلام(ص) خود را مدیون مادرش آمنه می‌دانست، خود را مدیون دخترش فاطمه(س) نیز می‌دانست. ازاین‌رو، آن حضرت به فاطمه(س)، لقب أم ابیها را داد. (مظاهری، فاطمه دختری از آسمان، ۱۳۸۶ش، ص۲۸.)
گفته شده از آنجا که رفتار پیامبر(ص) نسبت به دخترش، همانند رفتار فرزند نسبت به مادر بود و رفتار فاطمه(س) با پدرش نیز همچون رفتار مادر با فرزند بود، به فاطمه(س)، ام ابیها گفته شده است (ام عاطفی)؛ چنان که نقل شده است پیامبر(ص) دست فاطمه(س) را می‌بوسید، هنگام سفر آخرین نفر از او خداحافظی می‌کرد و پس از بازگشت از سفر نیز نخست به دیدار او می‌رفت. در مقابل، فاطمه(س) نیز همچون مادر به پیامبر(ص) محبت می‌ورزید، از او نگهداری می‌کرد و زخم‌ها و درد و رنج‌هایش را درمان می‌کرد. (رحمانی همدانی، فاطمة الزهرا(س) بضعة قلب مصطفی(ص)، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۰۴.)
مادر هر چیزی، اصل و ریشه آن است مانند ام الکتاب و ام القری(مکه). ممکن است مراد پیامبر(ص) از این کنیه، این بوده که فاطمه(س)، اصل و اساس درخت نبوت است، فرزندان او، میوه‌اش و شیعیان شاخ و برگ‌های آن هستند. (رحمانی همدانی، فاطمة الزهرا(س) بضعة قلب مصطفی(ص)، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۰۴ و ۲۰۵.)
از آنجا که همسران پیامبر(ص)، با کنیه «أم المؤمنین» گرامی داشته شدند، برای اینکه گمان نشود که آنها برترین زنان هستند، پیامبر(ص)، فاطمه(س) را أم أبیها خواند تا بفهماند که اگر همسران پیامبر، مادر مؤمنان هستند، فاطمه، مادر پیامبر است. (رحمانی همدانی، فاطمة الزهرا(س) بضعة قلب مصطفی(ص)، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۰۴.)
-منظور از «أم ابیها» أم تربیتی است. (این تفسیر منسوب به آیت الله بهاء الدینی است.)
هرچند هریک از تفاسیر فوق ممکن است صحیح باشد ولی ممکن است برخی ذوق‌ها و فهم‌ها – مانند ذوق و فهم این فقیر حقیر الی الله – را سیراب نکند و آرام‌بخش عطش فهم نباشد؛ از این رو آنچه پس از تأمل در وجه این کنیه به آن ملهَم شدم، این است که «ام ابیها» از جهت وجودی و بقای آن است.
توضیح اینکه: فرزند وجودش را از طریق مادر به دست می‌آورد و در رحم او پرورش می‌یابد، از طرفی امامان معصوم ع ادامه دهنده راه پیامبر اکرم ص و گویا ضمان بقای وجودی او هستند و از این رو حضرت فرمود: «حسین منی و انا من حسین». حسین من معلوم است ولی «انا من حسین» به این اعتبار است که عاشورا ضامن بقای شریعت پیامبر خاتم ص است؛ بنابراین، چون امامان معصوم ع ادامه دهنده حاصل زحمات پیامبر اکرم ص و به تعبیر دیگر گویا ضامل بقای حیات پیامبرند و همه از فرزندان حضرت زهرا س هستند، از این رو پیامبر(ص) ادامه حیات خود را از دخترش دارد و بر این اساس فرمود: «ام ابیها»؛ یعنی کسی که پدرش حیات خود را از او دارد؛ زیرا اگر او نبود فرزندان او هم نبودند و اگر فرزندان او نبودند، شریعت کامل نمی‌شد و همه چیز ابتر می‌ماند، و این تفسیر را می‌توان تفسیر «لولاک لما خلقت الافلاک و لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» دانست؛ زیرا با وجود علی(ع) و فاطمه(س) است که امامان معصوم(ع) به وجود آمدند و با وجود آن‌هاست که شریعت کامل شد و اگر این‌ها نبودند شریعت ناقص باقی می‌ماند و چون خدا کار ناقص انجام نمی‌دهد، اساساً پیامبر اکرم ص و به تبع او کائنات را خلق نمی‌کرد و این است معنای «لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما».
