تاملی در مولفه های نظام سازی در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
نوشتاری از حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌آقا پیروز مدیر گروه مدیریت اسلامی پژوهشگاه
یکی از موضوعات اساسی در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی که محل بحث و گفتگو قرار گرفته، نظام سازی در حوزه معرفت است.
در خصوص مفهوم «نظام» میان محققان اختلاف نظر جدی وجود ندارد. «نظام» به معنای مجموعه عناصری که با یکدیگر سازگاری، همبستگی و تعامل دارند و هدف مشترکی را دنبال می کنند، مورد پذیرش همگان است اما در باره مصداق نظام یا مولفه های نظام اختلاف دیدگاه وجود دارد.
در یکی از مهمترین دیدگاه ها، نظام دارای مولفه های: مبانی، احکام ، غایات و علم است که البته برخی از این عناصر ثابت و برخی متغیرند، برخی ذاتی نظام و برخی عرَضی هستند. در این دیدگاه ۲۶ نظام تخصصی شامل نظام عبادی، سلامت ، قضایی ، اداری و … از تناکح نظام های کلان( کلامی، فقهی، اخلاقی، عرفانی و علمی) و نظام های چهارگانه ارتباطی(ارتباط با خدا، با خود، بامحیط، باخلق) به وجود می آید.
در دیدگاهی دیگر محور اصلی نظام نه احکام که رفتار ها و روابط میان آنها معرفی شده است و نظام اجتماعی یعنی نظام رفتار ها وروابط میان آنها که متاثر از نظام های بینشی، سنت های الهی، احکام فقهی و دستورات اخلاقی است. مبانی بینشی، سنت‌ها، احکام و اهداف لازمه شکل‌گیری نظام رفتاری است. نظام اجتماعی می‌تواند به حسب نوع رفتار و متعلق آن دارای زیر نظام های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی (به معنی الخاص)، قضایی، عبادی، تربیتی، و … باشد. از نگاهی دیگر که در خصوص نظام اقتصادی مطرح شده نظام دارای ۷ عنصر است که چهارتای آن عناصر ثابتی هستند که از خود شریعت به دست می‌آید و سه عنصر هم به عنوان عناصر متغیر که عمدتا از دانش و تجربه بشری اتخاذ می شود.
عناصر ثابت، بر عناصر متغیر، حاکم است. یعنی اصول متغیر باید براساس چهار اصل ثابت محک بخورند. عناصر ثابت عبارتند از: مبانی، اهداف، احکام اقتصادی و احکام اخلاقی. این چهار رکن در شریعت اسلام، تأسیسی هستند که از آیات و روایات استنباط می شوند و عناصر متغیر عبارتند از: ۱. نهادها و سازمان‌ها، ۲. قراردادها و ۳. ابزارها. متولی این سه عنصر،اسلام نیست یعنی اسلام متصدی طراحی یا تأسیس اینها نیست بلکه اینها متناسب با شرایط اقتصادی هر جامعه، به عقلاء واگذار گردیده است تا عقلای آن جامعه آن ها را استفاده یا طراحی کنند. تمام این مباحثات به منظور ایجاد وحدت رویه در طراحی نظام است تا در آینده همه از یک الگوی واحد در نظام سازی پیروی کنند. بررسی هر یک از این دیدگاه ها و همچنین روش و فرآیند نظام سازی مجالی دیگر می طلبد.
ادامه دارد…
