معرفی زنان نقش‌آفرین و همراه با حضرت فاطمه(س)
نوشتاری مستخرج از مقاله «زنان همراه فاطمه (س)» جلد اول دانشنامه فاطمی
در زندگی حضرت فاطمه(س) زنانی حضور داشتند که به‌رغم وظیفه برخی از آنان برای پرورش آن حضرت(س)، خود درس‌آموختة مکتب وی بودند. آنان در بسیاری از تحولات تاریخی و سیاسی دوران نبوی و علوی، و نیز تبیین شخصیت و جایگاه حضرت فاطمه(س) و مظلومیت‌های اهل‌بیت(ع) و ولایت و دفاع از آنان نقش داشتند. ایشان علاوه بر خدمتگزاری و همراهی با حضرت فاطمه(س) و اهل‌بیت(ع)، به نقل احادیث نبوی در شأن و منزلت حضرت زهرا(س) و گزارش سخنان وی همت گماردند، به‌طوری‌که بخش عمده‌ای از روایات مربوط به فضایل و کرامات حضرت فاطمه(س) از طریق آنان نقل شده است که در ادامه به معرفی آنان می‌پردازیم.
فِضّة نوبیه: در منابع تاریخی از او به عنوان جاریة (کنیز) حضرت زهرا(س)، یاد شده است. بر اساس برخی روایات، در پی فشار کارهای خانه بر حضرت فاطمه(س)، ایشان از پیامبر(ص) خادمی درخواست نمود، اما پیامبر(ص) به جای آن، تسبیحی به ایشان یاد داد که به تسبیح حضرت زهرا(س) شهرت یافت. هرچند بعد، فضّه را به حضرت زهرا(س) داد تا در کارهای خانه مشارکت کند و سفارش کرد که کارهای خانه را یک روز حضرت فاطمه(س) و یک روز فضّه انجام دهد. فضّه در مدتی کوتاه به کمالاتی دست‌یافت. یکی از مهم‌ترین گزارش‌ها دربارة شخصیت علمی و معنوی فضّه، این است که او بیست سال، فقط با استفاده از آیات قرآن سخن می‌گفت.
حضور و همراهی فضّه در زندگی حضرت فاطمه(س) در برخی مقاطع مهم حکایت دارد، چنانکه هنگام نذر و روزه گرفتن حضرت(س) برای سلامت امام‌حسن(ع) و امام‌حسین(ع) از بیماری و نزول آیات ۵ تا ۹ سورة انسان فضّه نیز آن سه روز را روزه گرفت که این همراهی، فضیلتی برای او به شمار می‌آید. هنگام هجوم به خانة علی(ع) نیز فضّه در خانه حضور داشت و بر حقانیت امیرمؤمنان(ع) تأکید کرد و مهاجمان را به انصاف و ترس از خدا و رسول دعوت نمود.
فضّه که مدت زیادی را تا هنگام شهادت حضرت فاطمه(س) در کنار ایشان بود، پس از شهادت حضرت فاطمه(س) نیز در خانة آن حضرت(س) به‌سربرد و به خدمتِ امیرمؤمنان(ع) پرداخت.
اسماء‌بنت‌عُمیس: او از نخستین زنانی بود که به اسلام گروید و با همسرش، جعفربن‌ابی‌طالب، به حبشه مهاجرت کرد. پس از شهادت جعفر، اسماء با ابوبکر ازدواج کرد و پس از درگذشت ابوبکر، امام‌علی(ع) او را به همسری برگزید.
در منابع متعدد، حضور اسماء در روزهای پایانی عمر حضرت فاطمه(س) در خانة ایشان و بعضی کارهای او گزارش شده است. در برخی از آنها آمده است که حضرت فاطمه(س) از اینکه جنازه‌اش بر تخته‌ای حمل شود که حجم بدن بر آن نمایان باشد، اظهار ناراحتی کرد. اسماء به درخواست آن حضرت(س)، مانند آنچه در حبشه دیده بود، تابوتی ساخت که موجب رضایت و تبسم حضرت زهرا(س) شد. همچنین گفته‌اند که حضرت فاطمه(س)، در واپسین لحظات عمر خویش، به اسماء وصیت کرد که بدنش را فقط امام‌علی(ع) و او غسل دهند.
ام‌ایمن: ام‌ایمن کنیة برکة، دختر ثعلبةبن‌عمرو، کنیز عبدالله‌بن‌عبدالمطلب (پدر رسول خدا(ص))، بود. پس از درگذشت عبدالله، پدر پیامبر(ص)، ام‌ایمن نگهداری از حضرت محمد(ص) را تا بزرگ شدنش بر عهده گرفت. به پاس این زحمات، پیامبر(ص) او را آزاد کرد و می‌فرمود: «بعد از مادرم، ام‌ایمن مادر من است» و پیوسته به دیدارش می‌رفت.
دربارة حضور ام‌ایمن در برخی حوادث و زمان‌های مهم زندگی حضرت فاطمه(س)، روایاتی موجود است. او را در جریان ازدواج حضرت فاطمه(س)، وقتی مراسم سادة این ازدواج را دید، گریست که پیامبر(ص) او را دلداری داد و گفت: «فرشتگان در آسمان مراسم مفصّلی برگزار کرده‌اند».
گواهی ام‌ایمن در ماجرای فدک، یکی دیگر از حوادث مهم همراهی او با حضرت فاطمه(س) است. وقتی ابوبکر از حضرت فاطمه(س) دربارة مالکیت فدک شاهد خواست، ایشان همسرش امام‌علی(ع) و ام‌ایمن را حاضر کرد و ام‌ایمن شهادت داد که پیامبر(ص)، پس از آنکه جبرئیل محدودة فدک را تعیین کرد، آن را به فاطمه(س) بخشید، اما شهادت ام‌ایمن به دلیل زن بودنِ او و شهادت امام‌علی(ع) به دلیل نفع‌بردن ایشان، پذیرفته نشد. حضرت زهرا(س) نیز در همین قضیه گواهی داد که رسول خدا(ص) ام‌ایمن را از زنان بهشتی خوانده که این امر حاکی از شأن و جایگاه بلند معنوی ام‌ایمن است.
حضور ام‌ایمن در آخرین لحظات زندگی حضرت زهرا(س)، شنیدن خبر پایان حیات حضرت(س) از زبان خود ایشان، رساندن این خبر به امیرالمؤمنین(ع) برای حاضر شدن بر بالین حضرت فاطمه(س) و شنیدن وصیت‌های ایشان نیز نشان از اعتماد حضرت(س) به ام‌ایمن است. ام‌ایمن پس از شهادت حضرت فاطمه(س)، از شدت ناراحتی نتوانست در مدینه بماند و آنجا را به قصد مکه ترک کرد.
سَلْمی همسر ابورافع: کنیه او را ام‌رافع گفته‌اند. برخی او را کنیز صفیه (عمة پیامبر(ص)) دانسته‌اند که صفیه وی را به رسول خدا(ص) داده بود و آن حضرت هم او را آزاد کرد. سلمی در برهه‌های گوناگون، همراه حضرت فاطمه(س) بود و از ناقلان روایات حضرت فاطمه(س) شمرده می‌شود. در برخی منابع، سلمی قابلة فرزندان حضرت خدیجه(س) معرفی شده که در این صورت احتمالاً هنگام ولادت حضرت زهرا(س) هم حضور داشته است. بنا بر بعضی منابع، سلمی از جمله کسانی بود که هنگام شهادت حضرت فاطمه(س) حضور و بنا به نقلی در غسل حضرت فاطمه(س) هم مشارکت داشت.
ام‌سلمه: نام او را هند دختر ابوامیة‌بن‌مغیره گفته‌اند که پس از مهاجرت به مدینه و درگذشت همسرش ابوسلمه، به همسری پیامبر(ص) درآمد و در غزوات متعددی، رسول خدا(ص) را همراهی کرد. وی از زنان برجسته و کم‌نظیر صدر اسلام و از دوستداران اهل‌بیت(ع) و راویان احادیث نبوی بود. اخبار فراوانی از او دربارة ویژگی‌های حضرت فاطمه(س) رسیده است، ازجمله آنکه حضرت فاطمه(س)، از نظر صورت، شبیه‌ترین مردم به رسول خدا(ص) بود. به گفته برخی، او پس از ازدواج با پیامبر(ص) راهنمای حضرت فاطمه(س) در امور زنانه بود. در این باره از او نقل شده است که اگرچه راهنمایی و تربیت فاطمه(س) را بر عهده داشتم، اما سوگند می‌خورم که او از من با ادب‌تر و در همه چیز آگاه‌تر بود.
ام‌سلمه در حادثة سقیفه، در برابر ابوبکر به دفاع از امیرمؤمنان(ع) پرداخت و به دلیل دفاع از امامت و ولایت و نیز دفاع از حقوق حضرت فاطمه(س) در فدک، یک سال از حق خود در بیت‌المال، محروم گردید. بنا بر روایتی، ام‌سلمه هنگام شهادت حضرت فاطمه(س) در تهیة آب غسل و لباس نو برای ایشان مشارکت داشت. ام‌سلمه را ازجمله کسانی شمرده‌اند که بنا بر وصیت حضرت فاطمه(س)، از شهادت ایشان باخبر گردید.
یادداشت و تلخیص: حجت الاسلام سید محسن شریفی
