جریان شناسی اقتباس در سینمای ایران

محمد حسن شاهنگی

دبیر علمی گروه ادبیات اندیشه پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

اقتباس بر سه نوع است: ۱- انتقال. ۲-تفسیر. ۳-قیاس در انتقال؛

در انتقال،‌ متنی از یک گونه گرفته می‌شود و با قراردادهای زیبایی شناختی متفاوت، به مخاطبان جدیدی عرضه می شود. مثلا رمان به فیلم در تفسیر، اقتباس کننده از برداشت ساده فاصله می‌گیرد و به سوی پدیده‌ای با بار فرهنگی بیشتر حرکت می‌‌کند. در این نوع اقتباس، معمولا از متون آشنا برای مخاطب استفاده می‌شود و تصاویر و لحظاتی مورد استفاده قرار می‌گیرند که تماشاگر با آنها مأنوس است و می‌تواند همانندی‌ها و تفاوت‌های ایجاد شده را دریابد. سومین نوع اقتباس، اقتباس قیاسی است. در این نوع اقتباس، آگاهی بینامتنی تماشاگر اهمیت کمتری پیدا می‌کند. نمونه سینمایی این نوع اقتباس، فیلم اینک آخرالزمان ساخته فرانسیس فورد کاپولا است. این اثر که اقتباسی از رمان دل تاریکی نوشته جوزف کنراد است به جای کنگو در ویتنام میگذرد.

آثار اقتباسی در سینما، جایی است که ادبیات و سینما به هم می رسند. اینگونه آثار عمدتا دارای فیلمنامه‌ های قوی تر، ادبیاتی دلچسب تر و شخصیت پردازی حرفه ای تری هستند. با وجود این مزایا، آن طور که باید و شایداقبال به اقتباس در سینمای ایران رخ نداده است و حداکثر۱۰۰ فیلم سینمایی را می توان در تاریخ سینمای ایران یافت که اقتباس را جدی گرفته باشند؛ از این میزان نزدیک به ۶۰ فیلم سینمایی آثار بلند داستانی و رمان های ایرانی را برای اقتباس خود برگزیده اند و ۴۰  فیلم سینمایی نیز رمان های خارجی را برای این کار انتخاب کرده اند.
«شوهر آهو خانم» (داوود ملاپور) بر اساس رمانی به همین نام نوشته‌ی علی محمد افغانی و «گاو» (داریوش مهرجویی) برپایه داستانی از غلامحسین ساعدی اولین آثار اقتباسی در ایران محسوب می شوند.

در خلال سال های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ فیلم های که از اقتباس بهره می گیرند دارای یک محور داستانی ثابت اند و آن فتوت و جوانمردی قهرمان فیلم است به عنوان نمونه می توان به فیلم تنگسیر (امیر نادری) اشاره کرد که براساس رمانی به نام صادق چوبک نگاشته شد. در سال ۱۳۵۳ رمان شازده احتجاب هوشنگ گلشیری توسط بهمن فرمان آرا بر روی پرده رفت و آثار اقتباسی رنگ و بوی سیاسی–اجتماعی به خود گرفت در این اثر مروری بر نحوه حکومت شاهان قاجار بر مردم می شود.

بعد از انقلاب اسلامی برخی از آثار سینمایی به سمت اقتباس با رویکردی نوستالژیک رفتند تا بتوانند از این طریق نگاه مخاطبان را  به سمت خود معطوف دارند؛مثلا فیلم«مدرسه‌ایی که می‌رفتیم» (داریوش مهرجویی) در سال۱۳۵۹ براساس داستانی به نام«حیاط پشتی مدرسه‌ی عدل آفاق» اثر فریدون دوستدار ساخته شد.اما در سال ۱۳۶۵ یکی از مهم ترین آثار سینمای اقتباسی توسط ناصر تقوایی فیلمی با عنوان «ناخدا خورشید» براساس داستان «داشتن و نداشتن» همینگوی عرضه گردید؛ این فیلم  در مذمت طمع ،کینه و انتقام با فراز هایی مهیج توانست مخاطبان زیادی را جذب کند.

در میان آثار اقتباسی سینمای ایران سهم رمان های حوزه کودک و نوجوان سهم قابل توجهی است محمد علی طالبی با فیلم «چکمه» در سال ۱۳۷۱،مرضیه برومند با فیلم «مربای شیرین» و ابراهیم فروزش با فیلم «خمره»این ادعا را تایید می کنند.

بسیاری از آثار و رمان های ادبی  که اقتباس  سینمایی شده اند از لحاظ ارزش ادبی  متوسط بوده اند و به نظر می رسد آثار  و رمان های  فاخر ایرانی کمتر مورد توجه قشر فیلمساز قرار گرفته است. متاسفانه فیلمسازان نسل جدید سینمای ایران علاقه‌ای برای روی آوردن به گنجینه‌ی ادبیات داستانی ایرانی از خود نشان نمی‌دهند.

رمان های عامه پسند سهم قابل توجهی از رمان های مورد اقتباس در سینما را به خود اختصاص می دهد. چرخش آثار سینمایی در سال های اخیر به سمت رمان های خارجی و اقتباس از آنها بوده و این در حالی است که مخاطبان ایرانی به دلیل فضاسازی های غیر بومی این رمان ها  بر روی پرده کمتر با این گونه آثار اقتباسی ارتباط برقرار می کنند.فیلم های «غزل» به کارگردانی مسعود کیمیایی با اقتباسی از رمان «مزاحم» نوشته لوییس بورخه بورخس و «اینجا بدون من» به کارگردانی بهرام توکلی با اقتباسی از نمایشنامه باغ وحش شیشه‌ای اثر تنسی ویلیامز موارد قابل ذکر در این زمینه اند.

دسته ای دیگر از آثار اقتباسی سینمای ایران حال و هوایی کاملا زنانه به خود گرفتند مثلا داریوش مهرجویی دو فیلم سارا و پری را روانه گیشه نمود.در فیلم سارا که بر پایه‌ی نمایشنامه‌ی خانه‌ی عروسکِ هنریک ایبسن نوشته شده‌است، با قهرمان زنی روبه رو هستیم که یک تنه در برابر تند باد مشکلات روزگار قرار می گیرد و با آنها مبارزه می کند.در فیلم«پری» قهرمان داستان دچار تطور فکری می شود و این اتفاق برای او حوادثی را در زندگی معمولی اش رقم می زند.کیومرث پور احمد نیز  با اقتباسی از رمان اریک کستنر فیلم«خواهران غریب» را در همین فضا روانه بازار کرد؛این فیلم به صورت نمادین بر لزوم کشف و درک و مفاهمه میان زنان  و دختران جدا از هم افتاده در جامعه تاکید داشت .

رد پای نهیلیسم و پوچ گرایی نیز در سینمای اقتباسی ایران مشاهده می شود؛ فیلم سینمایی «شب‌های روشن» (فرزاد موتمن) در سال ۱۳۸۱ با اقتباسی از اثر مشهور شب‌های سفید نوشته داستایوفسکی از شخصیت مایوسی رونمایی کرد؛بی انگیزگی در کلیه رفتار ها  و گفتار های وی فوران می کند.

درباره موضوع دفاع مقدس نیز اقتباس در سینمای ایران جریان داشته است؛از جمله مهم ترین آثار سینمایی در این خصوص می توان به پاداش سکوت ساخته‌ی مازیار میری‌در سال ۸۵ (براساس کتابی از احمد دهقان به نام «من قاتل پسرتان هستم»)و فیلم «اتوبوس شب» ساخته کیومرث پوراحمد برگرفته از داستان «سی‌و‌نه و یک اسیر» نوشته‌ی حبیب احمدزاده اشاره کرد.

رمان های عامه پسند و عاشقانه در سینمای اقتباسی ایران سهم قابل توجهی را به خود اختصاص می دهند فیلم«همیشه پای یک زن در میان است» ساخته‌ی کمال تبریزی در سال۸۶ نمونه بارزی از این آثار است این فیلم اقتباسی از داستان «غیر قابل چاپ»اثر سید مهدی شجاعی است. فیلم روایتگر زن و شوهری جوان است که به رغم یک ازدواج عاشقانه کارشان به طلاق می کشد. فیلم های «ساحره» به کارگردانی داوود میرباقری با اقتباسی از  داستان عروسک پشت پرده نوشته ی صادق هدایت،«نیمه ی پنهان» به کارگردانی تهمینه میلانی با اقتباسی از  داستان «بعد از عشق» نوشته ی فریده گلبو و «چهل سالگی» به کارگردانی علیرضا رئیسیان با اقتباسی از  داستان« چهل سالگی» نوشته ناهید طباطبایی نیز در این دسته از آثار قرار می گیرند.

گرایش به اقتباس در مقطعی کوتاه از سینمای ایران به دلیل فقدان ایده و ضعف در داستان پردازی صورت گرفته است؛در واقع فیلمساز با پناه بردن به دامان رمان می کوشید خط سیر داستانی فیلم خود را منسجم ساخته و بعضا اساس فیلم خود را با استفاده از نام رمان نویس– که عمدتا از مشاهیر بودند- موجه سازد. فیلم های«خاک» (به کارگردانی مسعود کیمیایی با اقتباسی از رمان آوسنه بابا سبحان نوشته محمود دولت آبادی)و «چشمهایش»(به کارگردانی فرامرز قریبیان با اقتباسی از رمان «چشمهایش» نوشته ی بزرگ علوی)در همین شرایط ساخته شدند.

سسنمای اقتباسی در ایران گهگاه شاهد ساختار شکنی های عجیب غریب می شود به عنوان نمونه رمان های عاشقانه دست مایه ساخت آثار حماسی با موضوع دفاع مقدس می گردد و قهرمان عاشق پیشه تبدیل به قهرمانی ملی می شود. فیلم «تگرگ و آفتاب» به کارگردانی رضا کریمی (با نگاهی به داستان داش آکل اثر صادق هدایت) درست همین وضعیت را تجربه می کند.

استفاده از اقتباس در سینمای ایران پدیده ای فراگیر نیست و تعداد  محدودی از فیلمسازان ایرانی علاقه مند به استفاده از آن در آثار خود هستند به گونه ای که می توان گفت اقتباس جزیی از سبک این دسته از فیلمسازان قرار گرفته است.مسعود کیمیایی، داریوش مهرجویی، کیومرث پور احمد و بهرام توکلی را از جمله همین فیلمسازان باید قلمداد نمود.