علامۀ طباطبایی و ایضاح عدم نیاز حق تعالی به اثبات
یادداشتی از حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی اردستانی عضو هیأت علمی گروه فلسفه پژوهشگاه
امام العارفین و سید الشهداء حضرت حسین بن علی علیهما السلام در فرازی از دعای عرفه در مناجات با خدای متعال اظهار می‌دارد: «متی غبت حتی تحتاج الی دلیل یدل علیک». این سخن از با شکوه‌ترین و عمیق‌ترین بیانات مابعدطبیعی بوده که عقل را حیران و خرد را سرگردان می‌کند و تحقیقات حکیمان و عارفان، گویا سطوحی از آن را آشکار ساخته است و به ایضاحی از علامۀ طباطبایی در این زمینه اشاره می‌شود:
شناخت واجب تعالی به غیر او ممتنع است، بلکه او خود دلیل بر خود و بر هر چیزی است؛ زیرا ضروری است که دلالت دلیل و تأدیۀ معرفت، مستند به خدای متعال است و گر نه دلیل در خصوص دلالت خود و معرفت در خصوص تأدیۀ خود، مستقل از او خواهند بود و این محال است.
واجب تعالی، بی‌نیاز از اثبات است، بلکه اثبات در مورد خدا ممتنع است؛ زیرا خدای متعال، وجود حقّی است که چیزی او را تحدید نمی‌کند و وجودی که شأنش چنین است، محال است که اذهان به او رسیده و عقول به او احاطه پیدا کند؛ از این رو، وجود خارجی او و اثباتش، یکی بوده و اثبات و ثبوت در او متحد است، پس او از علم و جهل ذهنی برتر است. بر این اساس، واجب تعالی، یا معلوم بالذات است و در هیچ حالی مجهول نیست و غایب از چیزی نیست و چیزی فاقد او نیست و یا مجهول الذات به جهل تام است، لکن خدای متعال، غایب از چیزی نیست و چیزی فاقد او نیست، پس او شناخته‌شده‌ای است که ناشناخته نیست.
این حقیقت، سرّ آن است که در قرآن مجید برهانی یافت نمی‌شود که بر اصل ذات باشد و فقط بر صفات برهان آورده شده است. برای مثال، برهان بر اینکه عالَم دارای صانع و ربّ و خالق و مرجع و مانند آن بوده، اقامه شده است. نیل به ذات مقدس حق تعالی به معرفت، امکان پذیر نیست و معرفت صرفا به چیزی از صفات او نائل می‌شود. برهان بر خدای متعال، خود وجود خارجی اوست و او داخل ذهن نشده و عقل او را در بر نمی‌گیرد.
