حجت‌الاسلام دکتر ابوالقاسم مقیمی حاجی که به مناسبت روز پژوهش با ما گفت‌وگو می‌کرد، با بیان اینکه بالندگی و رشد در هر یک از امور علمی رابطه مستقیمی با پژوهش دارد، می‌گوید: پژوهش در حوزه‌های علمیه و تراث‌فقها و علمای شیعه سابقه دیرینه‌ای دارد. کتاب‌های متعددی در زمینه‌های تفسیری، کلامی، فقهی، اصولی و… داریم که به معنای دقیق از تعریف پژوهش برخوردار هستند و می‌شود آن‌ها را به عنوان پژوهش‌های علمی یاد کرد. یعنی آن‌ها درگیر مسئله‌ای شده‌اند و برای رسیدن به حل آن دغدغه، پژوهشی را انجام داده‌اند. در آثار سید مرتضی و شیخ مفید تا آثار علامه حلی و سایر علمای معاصر مشاهده می‌شود که در مجموعه آثار آن‌ها رساله‌ها و کتاب‌های متعددی دیده می‌شود که تعریف دقیق پژوهش بر آن‌ها صدق می‌کند.
او اضافه می‌کند: طی قرون گذشته و در آثار علما مشاهده می‌کنیم بسیاری از پژوهش‌ها معطوف به پاسخ پرسش‌های زمان خودشان بوده است. مجموعه رساله‌هایی که علمای قرن هفتم یا پس و پیش از آن داشته‌اند همه مسائلی را حل کرده‌اند و نتیجه آن حل دغدغه‌ای شد که در عرصه علم تفسیر، کلام، اصول و دیگر رشته‌ها وجود داشته است. طبیعی است که در عصر حاضر نیز این امر صدق می‌کند.
این استاد خارج حوزه علمیه بیان می‌کند: پس از انقلاب اسلامی حوزه‌های علمیه در مسائل مختلف مرتبط با آموزش و پژوهش ورود پیدا کرده‌اند. به طور نمونه، در جریان کتاب سال حوزه که بیست و دومین دوره آن را پشت سر گذاشته‌ایم در مجموع بیش از ۱۸هزار کتاب نگارش و پایان‌نامه‌های سطح چهار به این دبیرخانه واصل شده و می‌دانیم که چند برابر این آثار تولید شده و به دلایل مختلف مانند عدم علاقه افراد به شرکت در این رقابت و هماورد علمی در این آمار لحاظ نشده است. سالیانه چند ده‌هزار کتاب، رساله و پایان‌نامه و چند برابر آن مجموعه آثاری است که به دیگر جشنواره‌های مشابه حوزوی می‌رسد.
تمام آثار تولید شده توسط حوزویان، پژوهشی نیستند
رئیس شورای سیاست‌گذاری کتاب سال حوزه یادآور می‌شود: حوزه‌های علمیه در زمینه آموزش و پژوهش پس از انقلاب اسلامی رشد فراوانی داشته‌اند. امروزه پژوهشگاه‌های زیاد و بزرگی داریم که در حوزه مسائل روز به دغدغه‌ها و نیازهای حکومتی و حوزوی پاسخ می‌دهند اما این روند رو به رشد باید مطالعه و آسیب‌شناسی شود. لازم است که عوامل شتاب‌دهنده این پژوهش شناسایی و بر آن‌ها تأکید شود تا رشد و بالندگی بیشتر از گذشته پیش رود.
دکتر مقیمی حاجی اظهار می‌کند: همواره در مجموعه پژوهش‌ها و کتاب‌های تولید شده آثاری داریم که بر آن‌ها پژوهش صدق نمی‌کند. آن‌ها مسائلی هستند که پیش‌تر حل شده و تنها می‌توان به آن‌ها نگاه آموزشی داشت. به بیانی دیگر الزاماً تمام آثار تولید شده به معنای دقیق کلمه آثار پژوهشی نیستند. در این عرصه باید فرهنگ‌رسانی کرده و سطح اطلاعات افراد را ضمن آشنایی با عرصه پژوهش بالاتر ببریم تا آثار در تعریف دقیق پژوهش گنجانده شوند و از تکرار مکررات یا همپوشانی آثار جلوگیری شده و به ورطه حل مسائل گذشته دچار نشوند.
این پژوهشگر تصریح می‌کند: نکته دیگر اینکه پژوهش‌ها زمانی بالنده می‌شوند که پژوهشگر با مسائل زمان آشنا بوده و خود درگیر با مسئله شود. ایجاد تخصص برای حل مسئله امر بسیار مهمی است و نکته‌ای است که می‌شود با پژوهش تخصصی مشکلات را رسیدگی و رفع کرد. شناسایی نیازهای زمان و عرصه‌های نیازمند پژوهش از نکاتی است که پژوهشگر و جامعه پژوهشی باید به آن توجه کنند. مسائل جامعه امروز، جامعه بشری و مؤمنان و نیازهای انقلاب و حوزه علمیه از مسائلی است که پژوهشگر باید با آن‌ها آشنایی داشته باشد تا بتواند کاری اثرگذار ارائه دهد اما به نظر می‌رسد افراد با این نیازها فاصله دارند.
مسائل جامعه امروز نیاز به پژوهش‌های گروهی دارد
رئیس پژوهشکده دانشنامه‌نگاری تشریح می‌کند: نکته بعدی برای داشتن پژوهشی اثرگذار و درست، موضوع‌شناسی است. در موضوع‌شناسی امروزه موضوعات بسیط یک‌لایه به موضوعات چندلایه تبدیل شده‌اند؛ بنابراین برای حل پژوهش و طی کردن مسیر پژوهشی شناخت دقیق موضوعی و کارشناسی نیاز است. پژوهش‌ها از موضوع‌شناسی دقیق رنج می‌برند. حل مسئله هم مسیر درست خود را طی نکرده است. چه بسا موضوعات چندلایه می‌طلبد که پژوهش‌های یک‌رشته‌ای وارد پژوهش‌های بین‌رشته‌ای شوند. ضرورت اقتضا می‌کند کارهای پژوهشی گروهی انجام شود؛ زیرا بسیاری از امور را پژوهشگری که به تنهایی متخصص یک رشته است نمی‌تواند انجام دهد.
او عنوان می‌کند: اکثریت پژوهش‌ها و مسائل ما بینارشته‌ای است و حل آن نیز تخصص‌های مختلفی می‌طلبد که از عهده یک فرد خارج است؛ به همین دلیل ضرورت دارد پژوهش‌های حوزه علمیه گروهی شکل بگیرد. از آسیب‌های جدی این است که در عرصه حوزه و دانشگاه مجموعه پژوهش‌های فردی بیش از پژوهش‌های گروهی است؛ البته پژوهش‌های گروهی وجود دارد و انجام می‌شود اما در آمار هنوز به حد لازم و مطلوب نرسیده است بنابراین باید در مراکز پژوهشی و افراد این فرهنگ ایجاد شود که برای پروژه‌ها جمعی از پژوهشگران، محققان و صاحبان یک رشته و تخصص یا در صورت ضرورت افرادی که در چند تخصص صاحب نظر هستند جمع شوند و یک پژوهش را به سرانجام برسانند.
دکتر مقیمی حاجی در پایان با بیان اینکه حوزه علمیه مسیر خوبی را در عرصه آموزش شروع کرده است، می‌گوید: در مورد پژوهش‌ها هم این دغدغه احساس می‌شود که به ورطه تکرار مکررات و بازنشر ادبیات موجود نپردازند. دغدغه حوزویان این است که به مسائل روز توجه کنند اما شناسایی مسائل روز و ارتباط با بستری که به این پژوهش‌ها نیاز دارد، دقت بیشتری را می‌طلبد. مراکز علمی تولید علم نیازمند آسیب‌شناسی و ارتباطات وسیع‌تری هستند. جامعه هدفی که نیاز به پژوهش دارد با مراکز پژوهشی و پژوهشگران حوزوی ارتباط تعریف شده‌ای ندارند که سبب شود نیازهای پژوهشی در چرخه پژوهش قرار بگیرد. این امر نیاز به شناسایی ارتباط و پیوندها و تعریف فرایند ارتباط دارد تا افراد دغدغه‌مند حل مسائل، بتوانند به خوبی مسئله روز را شناسایی و به آن‌ها دست پیدا کرده و در نهایت راه‌حل ارائه کنند.
