به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، و به نقل از پایگاه خبری دفتر تبلیغات اسلامی، همزمان با هفته پژوهش، وبینار تخصصی با موضوع “آسیب‌شناسی پژوهش در علوم انسانی“ توسط گروه معرفت‌شناسی پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی پژوهشگاه با مشارکت انجمن علمی تحول علوم انسانی به صورت مجازی تحت نرم افزار اسکایپ برگزار شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین «ابوالحسن غفاری» دانشیار گروه معرفت‌شناسی پژوهشگاه و دبیر علمی این نشست، با اشاره به آسیب های حوزه پژوهش علوم انسانی خاطرنشان ساخت: مباحث مربوط به این حوزه اعم از نقدها، آینده پژوهش ها و گذشته پژوهش ها، کاستی ها، نقص ها و بایدها و نبایدها و مخصوصا نسبت با مسأله تولید علم باید جدی گرفته شود.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: این مسأله باید در حدی باشد که هم در سطح جامعه علمی نهادینه شود و دوم این که مسأله پژوهش در حوزه علوم جدی گرفته شود؛ همچنین باید موانع و مشکلات سر راه این حوزه مرتفع شده و بایستگی ها لحاظ شود و محقق در عرصه تولید علم مورد حمایت قرار بگیرد.
وی با بیان این که در عرصه علوم انسانی یکی از مسائل مهم آسیب شناسی در حوزه پژوهش است، گفت: باید بحث کنیم که کدام مسائل اولویت هستند و کدام مسائل به عنوان اولویت قلمداد شده در حالی که اصلا مسأله مهمی نبوده اند و همچنین انگیزه ها و امکاناتی که در حوزه پژوهش وجود دارد و ارائه راهکارها و پاسخ به نقدها و ارائه طریق یکی از جدی ترین مباحث در این حوزه است.
حجت الاسلام غفاری یادآور شد: سؤالات متعددی در حوزه آسیب شناسی پژوهش و ارائه راهکارها وجود دارد که یکی از آسیب ها اکتفا به مباحث موضوع محور است که در حوزه علوم انسانی خیلی دیده می‌شود وباعث شده که از مسأله محوری دور شویم و یا کمتر مورد توجه قرار بگیرد.
وی عنوان کرد: آسیبی که این بحث می زند این است که از مسائل عینی و ملموس و انضمامی جامعه فاصله می گیریم و به مباحث انتزاعی و مفهمومی نزدیک می شویم که این پژوهش ها نیز در نهایت گره ای از مشکلات نمی گشاید، به همین دلیل بحث و ارائه نظر و راهکار در این عرصه اهمیت دوچندانی دارد.
دکتر «رمضان علی تبار» عضو هیات‌علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه در این نشست علمی که پیش از ظهر دیروز یکشنبه ۲۳ آذرما جاری برگزار شد، با اشاره به ضعف در مسأله محوری به عنوان یکی از معضلات پژوهش در علوم انسانی اسلامی اظهار داشت: مسأله محور نبودن و توجه بیش از حد به موضوعات و کلی نگری موضوعی است که پژوهش های علوم انسانی غالبا از آنها رنج می برند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: در مورد مسأله محوری باید به این نکته اشاره کنیم که ناظر به بحث روش پژوهش است که متأسفانه خیلی از اوقات به آن بی توجهی می‌شود، بنابراین این بحث که گفته می‌شود در حوزه پژوهش های علوم انسانی نباید همیشه موضوع محور کار کنیم درست است.
وی عنوان کرد: ویژگی های یک مسأله ای که می خواهیم برای پژوهش در نظر بگیریم، مجهول بودن، مشکل عینی فرد و جامعه بودن، محدود و جزئی بودن است، بنابراین پژوهش های مسأله محور محور ناظر به ویژگی محدود و جزئی است، در حالی که پژوهش های موضوع محور خیلی کلی است و نمی‌تواند به صورت جزئی و عینی مشکلی که در حال حاضر جامعه با آن دست و پنجه نرم می‌کند را حل و رفع کند.
علی تبار در ادامه با ذکر مثالی در ارتباط با موضوع عنوان کرد: مثلا ازدواج جوانان یک مسأله نیست بلکه موضوع کلی است که مسائل زیادی را در دل خود جای داده است و از این زاویه وارد این نکته می شویم که باید مسأله واقعی را بسنجیم و در حوزه علوم انسانی و اجتماعی مسأله ای درست است که مسأله محوری و ناظر به واقع باشد.
استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: باید بدانیم گاهی واقع از بیرون برای ما ساخته می‌شود همانطور که می گوییم مسأله نباید ساخته شود، همانطور باید بدانیم گاهی دنیای پیرامون ما از جمله سیاست مداران در ایران و جهان و هر گروهی مسائلی را برای ما می سازند که ما را درگیر کنند تا آن را کشف کنیم که می توانیم آن را یک تله واقع بدانیم.
علی تبار با اشاره به این که محقق علوم اجتماعی باید واقع و مسأله حقیقی پژوهش را کشف کند، گفت: همانطور که پژوهشگر باید بداند مسأله، یک جزئی مجهول است، باید یک نگاهی به این مسأله هم داشته باشد که این واقع آیا واقعی طبیعی و حقیقی است یا ریشه در واقعه برساخته است تا ذهن محقق را درگیر کند؟ مثلا اگر دنیای استکبار مسأله ای بندازد و دیگران را سال ها درگیر کند هرچند موضوع محور نیست و مسأله محور است ولی واقع برساخته است.
وی بیان داشت: با توجه به نکاتی که گفتیم می توانیم بگوییم که واقع گاهی انسانی است و گاهی واقع برساخته سیاستمداران است که باید به آن توجه داشته باشیم و در تله واقع قرار نگیریم که از این تله واقع می توانیم به مسائل واقعی بالعرض یا واقعی مجازی تعبیر کنیم که خیلی از اوقات ذهن پژوهشگر را منحرف کرده و به سمت مسائلی می‌کشد که او را از هدف اصلی خود دور می‌کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر «علیرضا قائمی‌نیا» عضو هیات علمی گوره معرفت‌شناسی پژوهشگاه در ادامه این نشست اظهار داشت: ما در جامعه ایرانی با پژوهش به معنای حقیقی مواجه نستیم و به ندرت کارهایی که درخورد نام پژوهش است می بینیم، بنابراین این مسأله نیاز به تحلیل و آسیب شناسی دارد .
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان این که باید میان پژوهش و فرایند پژوهش نما فرق بگذاریم، ابراز داشت: برخی پزوهش ها واقع پژوهش هستند و برخی پژوهش نما هستند که در ظاهر همچون یک پژوهش هستند ولی در واقع امر چیزی از آنها خارج نمی‌شود؛ ما نیز خیلی از اوقات به سمت کارهای پژوهش نما رفته ایم که مشکل جدی ایجاد کرده و انرژی انسانی و مالی و همه توانایی های مالی و جانی را از بین برده است.
وی با بیان این که پژوهش واقعی ویژگی هایی دارد که اگر هر کدام رعایت نشود مشکل ایجاد می‌شود و پژوهش را از واقعیت قضیه فاصله می دهد، گفت: نخست مسأله محوری است که هر پژوهشی باید مبتنی بر یک مسأله خاص و حل مسأله باشد، چراکه اساسا پژوهش یک فرایند حل مسأله است که در روانشناسی علوم شناختی گفته می‌شود مسأله یک معضلی است که انسان با آن برخورد می‌کند و می خواهد آن را حل کند.
حجت الاسلام والمسلمین قائمی نیا افزود: مسأله به معنای دقیق کلمه معضلی است که انسان با آن مواجه می‌شود می خواهد با دانسته های خودش آن را حل کند و مسأله با سؤال بی خاصیت فرق می‌کند بلکه سؤالی است که در منظومه فکری و متن زندگی برای جامعه و فرد مشکل ایجاد کره است.
وی عنوان کرد: ویژگی دومی که می‌شود برای پژوهش حقیقی در نظر گرفت روشمند بودن است، از این رو گتره ای حل کردن و بدون قواعد یک مسأله، مهم نیست و ارزشی ندارد بلکه حل مسأله باید بر اساس روش ها و متدهای مقبول در جوامع علمی صورت بگیرد، در حالی که در خیلی موارد سر و ته پژوهش ها مشخص نیست و مسأله روش تا حدی نادیده گرفته می‌شود.
پژوهشگر و استاد دانشگاه در ادامه با تأکید بر این که ویژگی دیگر پژوهش های حقیقی، نظام مند بودن است، گفت: تنها یک روش برای حل یک معضل کافی نیست، بلکه باید معضلات مشابه را حل کرد و یک پژوهش باید برد دوری داشته باشد و تنها به یک محدوده کوتاه و قلمرو محدودی نپردازد و ویژگی دیگر هویت جمعی است که معانی مختلفی دارد مخصوصا در حوزه علوم انسانی یعنی فرد در پژوهش خود به یک نظریه برسد که همه دانشمندان شاید قبول نکنند ولی معیارهای علمی را داشته باشد.
وی اضافه کرد: هر پژوهشی باید نسبت به معیارهای جامعه علمی خاضع بوده و تن به نقد عالمانه بدهد و اگر پژوهشی به هر دلیلی نقد ناپذیر باشد پژوهش نما است و ویژگی دیگر کاربردی بودن است یعنی به مسائلی که عملی هستند و در سطح جامعه به آنها نیاز داریم بپردازد و صرفا پژوهش های انتزاعی مشکلات را حل نمی‌کند.
حجت الاسلام والمسلمین قائمی نیا بیان داشت: در جریان علوم انسانی در خیلی از پژوهش ها اگر مبالغه نکنیم صد در صد پژوهش ها حداقل یکی یا چند مورد از این ویژگی ها را ندارد چون برخی از پژوهش ها اساسا از معضلات شروع نشده اند و روشمندی و نظام مندی ندارند و ویژگی دیگر مفتوح و زنده بودن است یعنی قابلیت جرح و تعدیل داشته باشد.
حجت الاسلام قائمی نیا در بخش دیگری از سخنان خود با تأکید بر لزوم روی آوردن پژوهش ها به سمت رئالیست شدن تصریح کرد: بسیاری از پژوهش های ما به ویژه در حوزه علوم انسانی، ایده آلیستی هستند؛ مثلا گفته می شود علوم انسانی موجود سکولار و اومانیستی هستند و خوب است که آنها را تغییر بدهیم و مبانی خودمان را بحث کنیم و تطبیق بدهیم، این حرف درست است و ما باید سکولاریسم و اومانیسم را کنار بزنیم اما باید به این نکته هم توجه داشته باشیم که پژوهش حقیقی در متن جامعه صورت می گیرد نه اتاق های دربسته و اگر به این مسأله توجه نکنیم به نتیجه مطلوبی نخواهیم رسید.
در ادامه دکتر «ابراهیم دادجو» به عنوان دیگر سخنران این نشست با اشاره به کلی نگری به عنوان یکی از آسیب های پژوهش های علوم انسانی اظهار داشت: این که باید مسأله محور پیش برویم در جای خودش درست است ولی باید به این مسأله هم توجه کنیم که چرا به سمت مسأله محور کردن پژوهش ها حرکت نمی کنیم.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی عدم ساختن یا بنا نهادن بنیادهای واقع گرایانه را یکی از علل عدم توجه به مسائل در پژوهش دانست و گفت: همین مسأله باعث شده که پژوهشگران ما به ویژه در حوزه علوم انسانی از کارهای جزئی مسأله محور فراری باشند.
وی بیان داشت: در ارتباط با نوع پژوهش و روش بحث کردن هرچند می گوییم نباید همه پژوهش های ما بنیادین و موضوع محور باشد ولی در ارتباط با همین مسأله یعنی چرایی نرفتن به سمت پژوهش های مسأله محور، باید به صورت بنیادین بحث کنیم و بگوییم که ما در بنیادها مشکل داریم.
دادجو با بیان این که اگر بنیادهای ناظر به واقع نباشد در مسأله محوری و موضوع محوری گیر می کنیم، گفت: در این جا هم دیگر نمی توانیم در حل مسائل جامعه اسلامی پژوهش های جدیدی داشته باشیم چون بنیان های فکری آن چنانکه باید باشد نیست، بنابراین اگر به جامعه منتقل شدیم می توانیم مسائلی را طرح بکنیم که به درد جامعه و کل مردم و یا حداقل جامعه علمی ما بخورد.
وی با تأکید بر این که ما در عرصه علوم انسانی دچار فرسودگی در پژوهش شده ایم، گفت: پژوهش های پراکنده و جزیره ای زیادی در مراکز مختلف تحقیقاتی کشور تولید می‌شود که نمی دانیم چه بهره هایی می خواهیم از آنها ببریم؟ و از آنجا که ناظر به واقع نیست، نتیجه گیری مطلوبی نمی گیریم.
پژوهشگر و استاد دانشگاه با تأکید بر این که مجامع پژوهشی ما در سیطره کمیت اسیر شده اند، گفت: وقتی در یک مرکز پژوهشی کار کنیم که از ما کمیت می خواهند نه کیفیت و کمی دیدن در وزارت علوم و خودما به این دلیل است که بنیادهای مسأله محوری را حل نکرده ایم و چون واقع بینانه عمل نکرده ایم به رگه های پایین تر رسیده ایم که پژوهشگران زیادی داریم ولی مسائل هنوز حل نشده است.
وی در ادامه عنوان کرد: ما دارای مبانی رئالیستی خوبی در عرصه علوم انسانی نیستیم و در نهایت پیشنهاد این است که پژوهش های ما ناظر به واقع باشد و باید از پژوهش های پراکنده اجتناب کنیم که این مسأله نیازمند بررسی بیشتر است.
