به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نشست علمی با عنوان “کدهای اخلاقی فضای مجازی” توسط مرکز مطالعات فضای مجازی پژوهشگاه تحت نرم افزار ادوب کانکت و با حضور آقایان ابوطالب صفدری، ابراهیم خرم‌نژاد، سیدجمال قریشی و سیدآرش وکیلیان برگزار شد.
آقای خرم نژاد در ابتدای این نشست با اشاره به اینکه کدهای اخلاقی یا موارد دیگر را می‌توان باز تعریف کرد و این بازتعریف را صاحبان گفتمان می توانند انجام دهند، ازحضار خواست تا نظرات خود را ارائه دهند.
آقای صفدری با اشاره به صحبت های آقای خرم نژآد گفتی: این که درمورد کدهای اخلاقی میفرمایید، ما در عصر حاکمیت اینترنت یا دهکده جهانی انقدر فضاها به هم نزدیک شدند و مرزها به هم ریختند که با شدت و حدت نمی شود از زاویه ها صحبت کرد. من خیلی اعتقاد دارم که اولاً اگر می‌خواهیم کد اخلاقی و چارچوب اخلاقی را برای کشور خودمان طراحی کنیم برای اجماع نسبی جهانی که وجود دارد باید نظری هم به سایر نقاط جهان داشته باشیم و دوم اینکه فرایند تصویر آن کدها به شدت باید فرآیند توزیع شده باشد من اصلا اعتقاد ندارم به اینکه یک متولی نهایی وجود دارد که می‌تواند یا حق دارد این کدها و این چارچوب های اخلاقی را تعریف کند. البته اگر می خواهیم که این کد ها موثر بیفتند و ذینفعان فضای مجازی که مردم هستند استفاده درست از این کدها بکنند.
آقای قریشی: دو سطح وجود دارد. مراعات و اتیک. مراعات در قالب گزاره‌های مسطح معمولاً بیان میشود ولی اتیک در ساحت شهود جمعی می باشد. استدلال های مختلفی در مورد مداخله حکومت در کدهای اخلاقی وجود دارد مثلا حفاظت از ساختار اعتقادی و یا نژاد جامعه و یا مسائلی از این دست. اگر قدرت را دو ساختار برایش در نظر بگیریم ساختار سنتی که امنیت محور می باشد که امنیت یک معنی هم به معنای مدرن دارد. اگر این را بپذیریم که اینترنت هم دارد به ما در این موضوع کمک می کند و امنیت بدان معنا می تواند تعریف شود. باید در کنار بستر کدهای اخلاقی اتیکت های بیشتری داشته باشیم.
آقای وکیلیان: جامعه برای اینکه قوام و ثبات داشته باشد یکسری قوانین در حوزه اخلاق باید داشته باشیم ما یک غایت متعالی برای اخلاق فرض نمی‌کنیم لزوماً زندگی در آن جامعه هم یک زندگی سعادتمند و یا حتی رضایت بخش ممکن است نباشد. مهمترین دلیلش این است که در یک شرایط تاریخی مردم واقع شدند و طبق آن قوانین اخلاقی باید عمل کنند. ما دست کم می گوییم دنبال اصالت فردی هستیم که اخلاق یک کل ذاتی پشتش هست اجماع هم پشتش باشد از نظر ما تعریف اخلاقی نمی باشد باید تکلیفمون را روشن کنیم که اخلاق چیست. اینکه هر کسی به یک سمتی رفته برای من اخلاق محسوب نمی شود. نتفلیکس یک فیلم به نام سیصد و شصت ساخته است و نشان می‌دهد که چگونه در جوامع تجاوز می شود البته برای جامعه ایران نیست برای کشور خودشان است ولی با این وجود نمی‌توان به این چیزها استناد کرد.
آقای خلیلی: چیزی را که در واقع اخلاق می نامیم، نمیتوانیم در کدهای اخلاقی بیاوریم یا نه چون من بحث‌های نظری این حوزه را نگاه می‌کردم و خیلی از اخلاق دان‌ها و فیلسوفان اخلاق معتقد هستند که ما اصلاً نمی توانیم کد اخلاق را به صورت مصرع تنظیم کنیم چون در واقع اینکه بتوانیم قواعدی را برای اخلاق درست کنیم باید اخلاق را به صورت قاعده‌مند و سیستماتیک بفهمیم در صورتی که اخلاق در یک موقعیت معنا پیدا میکند و شخص در آن موقعیت تصمیم اخلاقی می‌گیرد و نمی‌توان طی یک قواعد خاصی را پیش برد.
آقای خرم نژاد: ممنون از صحبتهای دوستان نکات جالبی را فرمودند اصلا امکان ندارد که ما برای یک فعل‌مان هدف نداشته باشیم. نمی‌شود که ما هدف غایی در ذهنمان نداشته باشیم. شما نمی توانید به صورت فلسفی از این هدف غایی خارج باشید اگر نخواهیم اخلاق را با این هدف تسریع بدیم. شما دچار یک نوع اخلاق دفاعی دیگری شده اید. اما اگر ما در موضوع فلسفی در حوزه اخلاق به یک نقطه مشترک نرسیم ادامه بحث ما فایده ای ندارد. باید در این حوزه به یک نقطه برسیم. باید یک موضوع را در این بحث قبول کنیم تا بتوانیم ادامه دهیم. تکنولوژی قطعا فلسفه و دیدگاه خاص خودش را دارد. در حوزه فضای مجازی ما از دو سر می توانیم برویم از لحاظ فلسفی و تفکری به یک نقطه از آن می رسیم و جامعه که قرار است این فلسفه و تفکر در آن پیاده شود را ترسیم می کنیم. اسم کدهای اخلاقی را می گذارم گزاره های اخلاقی. یک مسیر دیگر هم داریم که می توانیم بگوییم فضای مجازی چطور است با ما سازگار است یا خیر؟ به دلیل نگاه تولید شده که در فضای مجازی وجود دارد باید از اخلاق توصیف شده از این نگاه خارج کنیم و بیایم یک اخلاق توصیف شده بر اساس محدودیت جمع بگذاریم. بحث اینجا مهم است. حالا که داریم صحبت می کنیم یک طیف فرهنگی خاصی با یک نگاه فلسفی در فضای مجازی مسلط شدند، اخلاق مسلط شده در فضای مجازی به صورت واقعی می باشد و الان فضای مجازی نگاه خاص خودش را نیز تولید میکند. تا نگاه و این نقطه کلیدی حل نشود ادامه بحث عملاً به همگرایی منجر نخواهد شد.
آقای صفدری: باید در مورد خلقیات و هنجارها این تفکیک را قائل شویم که هر گروه و هر کسی اخلاق خلقیات خود را دارد. ما در مورد اخلاق صحبت میکنیم فقط وقتی راجع به اخلاق صحبت میکنیم یک غایتی برای آن قائل هستیم در اینها چالش و مناقشه وجود ندارد اما چالش دقیقا از کجا شروع میشود از آنجا که این غایت اخلاقی چی میخواهد باشد آیا شما می‌خواهید چنان مضیق و به قول صائب «مرکز افتاد برون بس که این دایره افتاد تنگ» یا اینکه ما می خواهیم این غایت را با حفظ البته یکسری معیارها تا جای ممکن جهانی و متکثر تعریف کنیم. خلط مبحث اینکه دو گانه ای در ذهن دوستان هست که در واقع یک انگاری در مورد اینکه ذات اخلاق فقط یکی است و نسبی گرایی لازم نیست که باید در این خصوص به یک وحدت مشترک برسیم. اگر ما از دایره انگاری و یگانه انگاری اخلاقی خارج شویم و لزوماً برویم در نسبی‌گرایی بیفتیم، من در تکثرگرایی یک موضوع را انتخاب می‌کنم و قائل به تکثر از اخلاق ها می باشم که ذیل آن انسان های مختلف می توانند در کنار هم زیست کنند. اتفاقاً زیست معناداری هم داشته باشند این نگاه تنگ نظرانه به اخلاق از کجا نشأت می گیرد؟ بر اساس آن فضای مجازی زیست خود را دارد و یک سری اتفاقات در حوزه اخلاق می‌افتد که در جهان واقع نسبت و موردی به آن ندارید مثل باد های هوش مصنوعی که خیلی در حال جدی شدن هستند و یک درجه از Agency را از خود نشان می دهند. فضای مجازی مرز ندارد وارد فضای اینستاگرام می‌شویم آلمانی، آنگولایی و از تمام کشورها هستند و در این فضا نمی توانید صحبت از اخلاق مزین بکنید عموم مردم کم‌کم دارند در زیست مردم جا خوش می کنند لازم نیست بحث فلسفی خواه و ناخواه در ذهن مردم متکثر بار می آید شما برای ذهن هایی که در فضای مجازی متکثر شده چاره ای بیاندیشید. البته لفظ مجازی لفظ خوبی نیست انگاری که از دنیای واقعی دید پایین‌تری نسبت به آن قائل هستیم و من با آن موافق نیستم. شما به چنین شهروندی که در فضای مجازی هست نمی‌توانید حکم از بالا به پایین بکنید. شما وقتی با یک ایدئولوژی وارد اسلام می‌شوید سراسر تکثر است داخل آن قرار نیست اسلام ایدئولوژی واحد اخلاقی بدهد. شیعیان هر کدام از این ها نسخه های اخلاقی خودشان را دارند اساسا این فرض راهزنی است که فکر کنیم یک نسخه اخلاقی اسلام از منبع دیگری نمیتوانیم تعیین کنیم و آن را لیست و سپس پیاده سازی کنیم و به بقیه نیز بگویم باید از این حمایت کنید.
آقای قریشی: اخلاق تبدیل شدن به یک سری کدهای اخلاقی نیست در اتفاقی که در مدرنیته می افتد اخلاق تبدیل به یک سری کد ها می شود ما در شریعت گرایی قشری و ظاهری هم همین را داریم. درسته اتیک درست است که ما یک خوب و بد ذاتی داریم یک غایت نفس الامری داریم ولی این که ما بگیم خوب و بد ذات به معنای ایدئولوژی است من موافق نیستم. با فرمت سوژه اخلاقی درسته اتیک شکل می گیرد که این توقع و غایت دیگری دارد که این توقع هیچ وقت دو دوتا چهارتا نیست. اینترنت موقعیت های جدید اخلاقی و ظرفیت های جدید اخلاقی به وجود می آورد. اینکه یک فرد توییت کند، شاید ما قبلا نمیدونستم که با توییت کردن بتوانیم کنش اخلاقی داشته باشیم بنابراین داره به ما ظرفیت‌های جدید اخلاقی نشان می دهد.
آقای وکیلیان: نگفتم در شرایط موجود یک تکثر در مقام بالفعل نداریم واضح است که ما در جهان متکثر زندگی میکنیم صحبت این بود که چه چیزی مطلوب است و ما به چه سمتی می توانیم برویم. مشخصا ما در یک محیط متکثر زندگی می کنیم. در این هیچ اختلافی وجود نداشت یکسری رفتاری نمیگویم کدهای اخلاقی. راهنمایی رانندگی است. در فیس بوک هم مطلبی بگذاریم که رعایت نشده باشد حذف میشود. نکته مهم رابطه و فاصله بین کدهای رفتاری همین میباشد.
یک محیط متکثر به طفل داریم که از این گریزی نیست و ربطی به بحث ما ندارد و این یک واقعیت جاری می باشد نکته دیگر این است که ما برای زندگی جمعی نیازی به کد های رفتاری نه اخلاقی که روی این خیلی تاکید دارم یعنی که شما در فیسبوک هستین برای اینکه افراد بتوانند با هم آنجا باشند فیسبوک قواعد گذاشتند که محتواهایی که متناقض به آن باشد حس می شود مثلاً شما قاسم سلیمانی می گذارید آنها حذف می‌کنند این ارتباط مشخصی هم با اخلاق ندارد این یک قواعد زیست جمعی می باشد این رو ما در محیط راهنمایی رانندگی هم داریم و در فضای مجازی هم کدهای از این دست داریم. ما می خواهیم به کدهای اخلاقی برسیم این که بشود تعریف کرد خود محل مناقشه است که من با آقای قریشی کاملا موافق هستم. این زیست اخلاقی یکسری کد های رفتاری هم دارد که برای زندگی ما از آن در می آید. محیط اینستاگرام به نظر من بر روی تورج بنا شده است خوب است که افراد زیادی از آن بیرون بیایند. باید و محیط هایی که موافق این زیست هستند را تقویت و محیط هایی که مخالف این نیز هستند را ترک کرد و تضعیف نمود اصلاً من طرفدار تکثرگرایی نیستم و این تنگ نظری نیست و من فکر می‌کنم که یک چیز معقول و سعادتمندانه می باشد.
آقای خلیلی: اگز موافق تکثر نیستید و یک منبعی را در نظر می گیریم، آن منبع از چیست؟ این منبع را چه چیزی میدونید که این دو ویژگی صادق بودن و کارآمد بودن را داشته باشد؟
آقای وکیلیان: اینکه بگوییم یه چیزی مقبول است و یک چیزی مورد پذیرش نیست خودش غیر اخلاقی می باشد هیتلر حرف‌هایی که می‌زد در آلمان خیلی مقبول بوده است این که مقبولیت چیزی است که با یک راهکار عملیاتی به اصطلاح موضعی که داریم را بتوانیم قبول کنیم اینکه بگوییم هرچیزی مقبول شد پس خوب است قطعاً غلط است.
اخلاق را از چه منشئی میگیریم؟در این خصوص چند موضع وجود دارد مثلا اینکه ادیان دارند و اخلاق را ذیل نظام دینی خود تلقی می‌کنند.
آقای خلیلی: اینکه ما یک منبع را بخواهیم در نظر بگیریم هر چقدر که منبع خوبی هم باشد و گزاره‌های ثابتی از نظر اخلاقی بتواند در اختیار ما قرار بدهد نمی تواند با شرایط فضای مجازی که به شدت توزیع شده است جور در بیاید. در فضای واقعی اقوام تقسیم شده هستند و می‌توان خلاقیت خاصی برای اقوام در نظر گرفت ولی فضای توزیع شده و متکثر فضای مجازی قابلیت یک اخلاق را که بتوانیم در آن محقق کنیم ندارد. موضع شما در این چیست و نسبت به این چه نگاهی دارید و در هر دین نگاه چه استدلالی دارید؟
آقای خرم نژاد: اخلاق باید در پایه یک نگاه فلسفی باشد باید بر پایه شناخت از انسان و جهان باشد. برای اینکه بحث عملیاتی تر بشود اجازه میخواهم نگاهم را در فضای مجازی بسط بدهم. در بحث زیرساخت‌های فضای مجازی بحث اخلاق داریم فیلترینگ یکی از نمونه‌های آن است آیا این فیلترینگ کار درستی است یا نه؟ کار اخلاقی می باشد یا خیر؟ بحث بعدی اخلاق کاربرها است. هر کاربری یک فضای اخلاقی دارد. مجازی نگوییم این فضا کاملا حقیقی است یا بگوییم فضای دوم این طوری فکر می کنم معنای بهتری داشته باشد. یک کاربر هم حتی یک اخلاق ندارد که این نکته مهمی است ما در فضای مجازی مواجه با تکثر اخلاق نیستیم مواجه با تکثر هویت ها هستیم. به تعداد این هویت ها ما تکثر اخلاقی داریم. اخلاق در بحث سرویس دهنده هم مطرح می باشد می تواند اخلاقی برخورد کند یا اخلاقی برخورد نکند. خود سرویس هم بحث اخلاقی دارد. زیرساخت، کاربر و سرویس در خود حاکمیت دولتی نیز دچار تکثر هستیم. اینکه گزاره‌های اخلاقی کدام درست هستند و چطور باید به آن برسیم یک بحث مستقل می باشد. این نگاه فلسفی عمیق‌تری را احتیاج دارد حرف ما اخلاق سلوکی می باشد انسان یک مسیر را سیر میکند.
آقای خلیلی: اگر یک منبع را به معنای یگانه در نظر بگیریم همه در یک منبع و یک مبنا حاضر هستند و به آن تاکید دارند و می‌گویند دنیای واقعی متکثر است. نوع نگاه شما به این مورد چه می باشد؟ در عمل چه تفاوتی بین نگاه شما با این نگاه بزرگواران وجود دارد؟
آقای صفدری: کدهای اخلاقی از یک منبع ثابت گرفته نشده اند از منابع مختلف گرفته شدند. اساساً یک دیالکتیک بسیار قوی در جهان وجود دارد و به نحوی پنهانی در مورد فضای واقعی هم صحبت می کنند. کدهای اخلاقی مدام در سیالان و جریان هستند مثلاً کد اخلاقی فیسبوک امروز با ۳ ماه پیش آن تفاوت پیدا کرده است. باید همینطور باشد جهان انسانی جهان دینامیکی است در و دیوار نیستیم که ثابت باشیم این کنترل ها مدام در حال تغییر هستند. اخلاق را یک فراورده می دانم یک فرآیند نمیدانم.
آقای قریشی: اینکه ما در ایدئولوژی ها زندگی می کنیم نمی توانیم بگوییم کثرتی از ایدئولوژی و اخلاق نداریم. آیا اخلاق را چیزی فراتر می دانیم؟ اینکه میگم ایدئولوژیک نباشیم یعنی که اخلاق را به این کدها تقلیل ندهیم. از فضیلت گرایی حداکثری باید دست بکشیم. کد های اخلاقی در فضای مجازی را کسانی می نویسند که پلتفرم ها دست آنها می باشد. اگر ایران در دستش می باشد می تواند بنویسد. وقتی فضای ملی خودمان را داشته باشیم می توانیم چارچوب اخلاق خودمان را داشته باشیم. برخوردهای ما نباید صفر و یک باشد و از ابزارهای نوین سیاستگذاری باید استفاده کنیم. مشکلی که در فضای مجازی داریم گفتمان دوست دشمن را از دست داده ایم و این یعنی که هویت ملی خودمان را از دست می‌دهیم قطعاً باید با یک سری ابتکارهایی بتوانیم ابتکار دوست دشمن سازی در فضای مجازی داشته باشیم.
آقای وکیلیان: یک خطری که این بحث دارد این هست که ما بحث اخلاقی را تقلیل به کدهای اخلاقی می‌دهیم مسائل اخلاقی خیلی وسیع‌تر از این موضوعات می باشد. ما باید یک فضای مجازی جدیدی داشته باشیم. حکومت به عنوان توسعه‌دهنده فضای مجازی و همچنین اپراتورها باید درست رفتار کنند وقتی اینها درست رفتار نمی کنند نباید توقع داشته باشیم چه در سطح عموم جامعه چ در سطح متقیان حرف تارزه ای بروز دهیم. باید در نهایت به سمت فضای مجازی باتقوا برویم مهم نیست که چند نفر را شامل می شود منتها این باید از بالا شکل گیرد.
آقای صفدری: اگر مردم این زیست مبتنی بر خواست شما را نپذیرفتن آن موقع شما چه کار می کنید؟
آقای وکیلیان: باید از بالا اصلاح شود. اگر مردم نپذیرند هم مثل همین الان اینترنت می‌تواند در زندگی مشکل داشته باشد.
آقای صفدری: اگر مردم گفتند من میخواهم استایل زندگی غربی داشته باشم. یک دفعه این تعداد قالب را شما از لحاظ تولید به رسمیت می شناسید یا خیر؟
آقای وکیلیان: بحث من دوتا هست یک وقت می گویید اینها مشروعیت دارد فعالیت شوند یا خیر که من تایید نمی کنم ولی در غیر این صورت من وظیفه دارم جلوشو بگیرم و نه اینکه می توانم جلوی آنها را بگیرم.این مسیر و فناوری به صورت اتومات باز هست.
آقای قریشی: وقتی سینما به ایران می‌آید می‌گوییم سینمای دینی می خواهیم یا اینکه نه سینما را به همین شکل سرگرمی که هست پذیرفتیم؟ شما کدام یک از این رویکردها را دارید؟
آقای خرم نژاد: تعداد زیادی علاقمند به یک امر غیر اخلاقی دارند آیا حاکمیت باید این را بپذیرد که این امر غیر اخلاقی را انجام دهند یا اینکه حاکمیت باید بر اساس تعریف اخلاقی که دارد با اینها برخورد کند؟ مشروعیت و مقبولیت با هم فرق میکند گاهی وقتها زور ما به مقبولیت نمی رسد یک امر نامشروعی مقبول میشود و به مشروعیت سلطه پیدا میکند که این هیچی. ولی یک زمانی از مشروعیت به مقبولیت امکان کنترل دارد و به نظرم باید این کنترل اینجا انجام شود.
آقای صفدری: چالش خیلی خوبی بود تمام صحبت هایم را مبتنی به یک نگاه قرآنی می کنم. ممنون از همه شما.
آقای قریشی: من از این بحث خیلی استفاده کردم. بخواهم صورتبندی کنم یک رویکرد تعالی مطلوب داریم که می خواهیم آن را به جامعه بقبولانیم. رویکرد خود من یک رویکرد تعالی جویانه است. اخلاق یعنی که یک سلوک فردی داریم تا به غایت متعالی برسیم.
