تاملی بر پیامدهای محصول فرهنگی غرب در جوامع مذهبی
تقوا؛ حلقه مفقوده در شبکه‌های اجتماعی
دکتر محمد ملک‌زاده عضو هیأت علمی گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ اندیشه اسلامی
رشد سریع و پیشرفت روزافزون تکنولوژی در عرصه های مختلف به ویژه در حوزه ارتباطات و رسانه ها، تحولات پرشتاب با پیامدهای مثبت و منفی در جوامع بشری بوجود آورده است. در این میان شاید بتوان آثار و پیامدهای گوناگون اینترنت و فضای مجازی در روابط اجتماعی را بیش از سایر حوزه ها برشمرد. اگر زمانی نه چندان دور از اینترنت صرفا برای اهداف نظامی و امنیتی استفاده می شد، امروزه این ابزار به تمام بخش‌های اجتماعی زندگی بشر رخنه نموده و مرزهای حریم خصوصی انسان‌ها را درنوردیده است. بطوریکه امروزه شاید کمتر موضوع اجتماعی و فرهنگی را در جوامع مختلف بتوان یافت که متاثر از اینترنت نباشد و به مثابه ابزاری تاثیرگذار در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و… بشمار نیاید.
گرچه تغییر و تحولات اجتماعی ناشی از انفجار اطلاعات در عصر جدید پیامدهای مثبتی نیز برای جوامع بشری به همراه داشته است اما متاسفانه آثار منفی این تغییر و تحولات به ویژه برای جوامع دینی نمود بیشتری داشته است. شاید بتوان مهمترین آثار منفی اینترنت در سالهای اخیر را در یکی از بزرگترین دستاوردهای این محصول یعنی شبکه های اجتماعی عنوان کرد. شبکه هایی که به رغم آثار و پیامدهای منفی همچون رواج دروغ و تهمت و شایعات بی اساس در جامعه، توانسته با اقبال گسترده اجتماعی نیز همراه گردد. مسلما یکی از دلایل گسترش روزافزون شبکه های اجتماعی، نقاط قوت این فناوری بوده است. عواملی همچون سرعت و سهولت در تبادل اطلاعات عمومی و تخصصی، صرفه جویی در وقت و هزینه افراد در روابط گوناگون فردی، اجتماعی، اقتصادی و… با استفاده از امکانات موجود در فضای مجازی؛ جذابیت و تنوع و برخی دیگر از مزایای این فناوری نوین از عوامل عمده گرایش هرچه بیشتر و روزافزون افراد به حضور در فضای مجازی شده و فراگیری آن را بسرعت افزایش داده است. اما آنچه در این میان نگرانی های عمده ای برای جوامع انسانی به ویژه جوامع مذهبی همچون ایران بوجود آورده، آسیب هایی است که به دلیل پایین بودن سطح آگاهی عمومی و کم کاری مسئولان فرهنگی و جدی نگرفتن مخاطرات این شبکه ها به جوامع تحمیل گردیده و دستاوردهای مثبت آن را تحت تاثیر قرار داده است. در حالی که افزایش اطلاعات کاربران نسبت به آسیب های اجتماعی و تهدیدات فضای مجازی و برنامه ریزی کارشناسانه در مواجهه با پیامدهای منفی فضای مجازی می تواند در پیشگیری از این آسیبها و کاهش اثرات مخرب آنها موثر باشد، متاسفانه مسئولان امر -با وجود تدابیر مقام معظم رهبری و ابلاغ سیاست‌های کلی فضای مجازی از طرف ایشان- تاکنون اقدامات موثری در مواجهه با تهدیدات روزافزون فضای مجازی و عوامل پشت پرده آن که دائما به رواج دروغ و تهمت و شایعات بی اساس و گسترش ولنگاری فرهنگی و بی بندوباری در جامعه دامن میزنند، انجام نداده اند. امروزه پدیده هایی مانند ایجاد فاصله و طلاق عاطفی میان افراد یک خانواده با شکل گیری روابط خارج از چارچوب خانواده، افزایش مشکلات روانی و فرهنگی، به مخاطره افتادن امنیت شخصی، کاهش روابط و تعاملات اجتماعی؛ افزایش هنجارشکنی ها و رواج دروغ و تهمت از جمله اثرات مخرب فضای مجازی شمرده می‌شوند که ارزشهای اجتماعی و فرهنگی و آموزه های دینی را با تبلیغ فرهنگ منحط غربی مورد تاخت و تاز قرار داده اند.
مسئولیت مواجهه با این مخاطرات علاوه بر مسئولان فرهنگی، متوجه خانواده ها نیز می باشد که با افزایش نقش نظارتی خود مانع از کم رنگ شدن تقوای فردی و تضعیف فرهنگ دینی افراد از سنین کودکی شوند. زیرا خطرات فضای مجازی امروزه بیش از هر چیز متوجه کودکان و نوجوانان و جوانان می باشد که با استفاده روزمره و بدون دغدغه از این فضا غالبا بدون وجود ناظر به سایت ها و یا شبکه های مختلف مجازی دسترسی یافته و به دلیل اقتضائات سنی و کنجکاوی های مربوطه، از فضاهای ناسالم موجود در اینترنت و مغایر با عرف و ارزش های سنتی خانواده ها متأثر می شوند. این امر علاوه بر افزایش اختلالات شخصیتی افراد از سنین کودکی همچون افسردگی و انزوا و ایجاد شکاف نسلی، زمینه تحولات فرهنگی و تضعیف اعتقادات دینی جامعه را فراهم می آورد.
بنابراین امروزه مقابله با خطرات گوناگون فضای مجازی نیازمند عزم جدی مسئولان و آحاد اجتماعی برای مواجهه با این خطرات است. خطرات گوناگونی که بارها از سوی دلسوزان جامعه هشدار داده شده است؛ تازه ترین هشدار در دیدار اخیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی با ائمه‌ی جمعه‌ی سراسر کشور مطرح گردید که در آن یکی از گرفتاری‌های امروز جامعه ما را «رواج دروغ، تهمت، شایعه و مسائلی از این قبیل در فضای مجازی» دانستند و بر ضرورت «تقوا در فضای مجازی» تاکید فرمودند.
