به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، متن زیر یادداشتی ازحجت‌الاسلام دکتر محمدرضا جباران عضو هیأت علمی گروه اخلاق پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه است که در ادامه از منظرتان عبور خواهد کرد؛
از نگاه قرآن کریم و سایر آموزه‌های دینی زن و مرد به رغم پاره‌ای تفاوت‌ها که به زودی در باره آن‌ها سخن خواهیم گفت از نظر گوهر انسانی و مسئولیت‌های فردی و اجتماعی یکسانند. خداوند متعال زن را آفرید تا به مثابه یک انسان مورد احترامش باشد، خطابش را بشنود، تکلیفش را دریافت کند و با سعی و تلاش خود به کمالی که هدف آفرینش اوست برسد. به همین دلیل قرآن کریم در ابعاد و شؤون مختلف با زن و مرد یکسان مواجه شده است. برخی از این ابعاد را نام می‌بریم:
۱-۱. اصل یگانه
از نگاه قرآن کریم اولین زن و مرد از یک اصل و یک عنصر آفریده شده و همه زنان و مردانی که از آن پس پا به عرصه وجود می‌گذارند طی فرایند یکسانی پدید می‌آیند. در باره تساوی عنصری اولین زن و مرد میفرماید: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْس وَاحِدَة وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا، اى مردم، از پروردگارتان كه شما را از «نفس واحدى» آفريد و جفتش را [نيز ] از او آفريد، پروا کنید». در باره تساوی در فرایند پیدایش انسان‌ها میفرماید: «أيَحْسَبُ الإنسَانُ أَن يُتْرَكَ سُدًى * أَلَمْ يَكُ نُطْفَةً مِّن مَّنِيّ يُمْنَى * ثُمَّ كَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّى * فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالأنثَى، آيا انسان گمان مى كند بى هدف رها مى شود؟! آيا او نطفه اى از منى كه در رحم ريخته مى شود نبود؟! سپس بصورت خون بسته در آمد، و خداوند او را آفريد و موزون ساخت و از او دو صنف مرد و زن آفريد»!
۱-۲. هدف یکسان
قرآن کریم برای انسان به دو صورت هدف‌گذاری کرده است: معرفی هدف نهایی و معرفی اهداف میانی برای تسهیل رسیدن به هدف اصلی. مقصد نهایی انسان – چه زن و چه مرد- رسیدن به قرب ذات اقدس الاهی است. میفرماید: «يَا أَيُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ، اى انسان، حقاً كه تو به سوى پروردگار خود بسختى در تلاشى، و او را ملاقات خواهى كرد». این آیه کریمه مقصد نهایی انسان را معرفی میکند. از مهم‌ترین اهداف میانی انسان چه زن و چه مرد عبادت خدا و آبادسازی زمین است. میفرماید: «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ و جن و انس را نيافريدم جز براى آنكه مرا بپرستند». و: « هُوَ أَنشَأَكُمْ مِنْ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا، او شما را از زمين پديد آورد و آبادیش را از شما خواست».
۱-۳. فرصت‌های برابر
دستیابی به هدف در گرو امکانات و فرصت‌ها است. دونده‌ای که به زمین مسابقه راهش ندهند هرگز به خط پایان نمی‌رسد. به همین دلیل خداوند متعال برای بندگان خود در مقام تکوین و تشریع فرصت‌های برابری آفریده که هر کس با استفاده از آن‌ها می‌تواند به مقصد نهایی خود برسد. در تکوین به انسان روزی داده و همه چیز را مسخر اراده او ساخته و از این جهت بین زن و مرد فرقی نگذاشته است. میفرماید: «اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنزَلَ مِنْ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنْ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمْ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمْ الْأَنهَارَ، خداست كه آسمان‌ها و زمين را آفريد، و از آسمان آبى فرستاد، و به وسيله آن از ميوه‌ها براى شما روزى بيرون آورد، و كشتى را براى شما رام گردانيد تا به فرمان او در دريا روان شود، و رودها را براى شما مسخّر كرد».
در مقام تشریع پیامبرانش را برای دعوت مردم بدون تفکیک بین زن و مرد مبعوث کرده و برنامه دینش را برای همه تشریع نموده است. میفرماید: « قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعًا، بگو: «اى مردم، من پيامبر خدا به سوى همه شما هستم». در چارچوب دین به زنان همانند مردان فرصت جبران اشتباهات را فراهم کرده است. میفرماید: «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ … فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ، اى پيامبر، چون زنان باايمان نزد تو آيند … با آنان بيعت كن و از خدا براى آنان آمرزش بخواه، زيرا خداوند آمرزنده مهربان است».
۱-۴. خطاب یکسان
قرآن کریم احکام مشترک بین زن و مرد را به سه شیوه ابلاغ کرده است: در یک شیوه حکم را دو بار به طور مستقل به زنان و مردان ابلاغ میکند مثل حکم غضّ بصر (فرو بستن چشم) در سوره نور میفرماید: « قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ به مردان با ايمان بگو ديده فرو نهند و پاكدامنى ورزند»
و میفرماید: «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ، و به زنان با ايمان بگو ديدگان خود را فرو بندند و پاكدامنى ورزند». و مثل تساوی زن و مرد در این که از ارث والدین و خویشان سهمی دارند میفرماید: «لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ … وَ لِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ، مردان از … سهمی دارند و زنان نیز سهمی دارند». و مثل حکم مالکیت میفرماید: «لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ، مردان از آنچه كسب كرده‌اند بهره‌اى دارند و زنان را از آنچه كسب كرده‌اند بهره‌اى است».
در شیوه دوم حکم یک بار، ولی به دو گروه جداگانه ابلاغ میشود. مثل «وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ … خداوند به مردان و زنان با ايمان وعده داده است …» و مثل «إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ …» به نر مفسرین مأموریت اصلی این بیان پس از القای مفاد جمله تأکید بر این حقیقت است که دین اسلام به مردان اختصاص ندارد. و زنان در ارتباط و بستگی با خدا و لوازم تکلیفی این عقیده با مردان تفاوتی ندارند.
در شیوه سوم زنان و مردان را در یک گروه قرار داده و با استفاده از قواعد و توانایی‌های زبان عرب در یک خطاب با هر دو سخن گفته است. بارزترین نمونه این قبیل خطاب‌ها «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» است که حدود هشتاد و پنج بار در قرآن کریم تکرار شده است. و «يَا أَيُّهَا النَّاسُ» که حدود بیست بار تکرار شده است. این قبیل خطاب‌ها به طور یکسان زن و مرد را شامل می‌شوند. مفسرین تصریح کرده‌اند که جز اطفال و مجانین که شرایط تکلیف ندارند، همه طوایف مشمول این خطابات هستند. دلیل فراگیری این خطاب‌ها به رغم ظاهر مذکر محور آن‌ها، این است که عرب در دو مورد صیغه‌های مذکر را فراجنسیتی به کار می‌برد: نخست حال سخن گفتن از موضوعات فراجنسیتی که به انسانیت انسان مربوط است. مثلا در باره مقام عبادی حضرت مریم که با زنانگی او ارتباطی ندارد، با استفاده از صیغه مذکر میفرماید: «كَانَتْ مِنْ الْقَانِتِينَ او از فرمانبرداران بود». دوم، برای اشاره به مجموعه‌های مرکب از مرد و زن مثل «إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ، كسانى كه آن بهتان را ساختند، دسته اى از شما بودند».
نتیجه سخن در این باب این که زنان همانند مردان و بدون هیچ تفاوتی مخاطب خداوند متعال هستند.
۱-۵. تکلیف و مسئولیت یکسان
از نگاه قرآن کریم تکالیف فردی و مسئولیت اجتماعی زن و مرد یکسان است. همه تکالیف دینی جز انگشت‌شماری از آن‌ها که با جنسیت زن یا مرد ارتباط مستقیم دارد به طور یکسان بر عهده انسان‌ها نهاده شده است. تکالیفی مثل نماز، روزه، حج و … مسئولیت‌های اجتماعی مثل امر به معروف و نهی از منکر بین زن و مرد مشترک است. خداوند متعال در قرآن کریم تکالیف را بر انسان به عنوان یک نوع بدون هیچ تفکیکی القا کرده است. و آنجا که دو صنف زن و مرد را از هم جدا کرده تنها به این هدف جدا کرده که بر هر یک به طور جداگانه تأکید کند تا مخاطب بداند که این دو صنف از نظر خداوند متعال تفاوتی ندارند. میفرماید: «أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى من عمل هيچ صاحب عملى از شما را، از مرد يا زن، تباه نمى كنم».
۱-۶. پاداش یکسان
انسان همانطور که به طور یکسان مکلف شده به طور یکسان پاداش و کیفر می‌بیند، مخاطب وعده‌های قرآن کریم هیچ‌گاه زنان یا مردان نیستند بلکه انسان است که با الفاظی مثل «مَن» و «نفس» بیان میشود. میفرماید: «مَنْ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَ لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى، وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا هر كس به راه آمده تنها به سود خود به راه آمده، و هر كس بيراهه رفته تنها به زيان خود بيراهه رفته است. و هيچ کس بار گناه ديگرى را به دوش نمی‌گیرد». و: «لَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَيْهَا وَ لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى، هيچ کس بار گناه ديگرى را برنمى‌دارد».
علاوه بر این در آیات زیادی این بیان اجمالی تفصیل نیز داده شده است. میفرماید: «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ، هر كس -از مرد يا زن- كار شايسته كند و مؤمن باشد، قطعاً او را زندگى پاكيزه‌اى، می‌بخشيم، و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام مى‌دادند پاداش خواهيم داد».
۱-۷. روابط یکسان
در ساختار شبکه اجتماعی اهل ایمان، زن و مرد جایگاه برابری دارند. قرآن کریم در دو رابطه ولایت و اخوت به برابری زن و مرد اشاره کرده است. در باره ولایت بین اهل ایمان میفرماید: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْض يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ يُطِيعُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللهُ إِنَّ اللهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ، و مردان و زنان با ايمان، اولیای يكديگرند، كه به كارهاى پسنديده وامى‌دارند، و از كارهاى ناپسند بازمى‌دارند، و نماز را بر پا مى‌كنند و زكات مى‌دهند، و از خدا و پيامبرش فرمان مى‌برند. آنانند كه خدا به زودى مشمول رحمتشان قرار خواهد داد، كه خدا توانا و حكيم است». اولیاء جمع ولی است و از وجود رابطه ولایت بین اهل ایمان خبر می‌دهد. ولایت در این قبیل موارد عبارت است از دوست داشتن یکدیگر که موجب نزدیکی دل‌ها، همگرایی جان‌ها، اتحاد کلمه و هماهنگی در رفتار میشود. و اطراف آن به هم یاری می‌رسانند این آیه کریمه دلالت میکند که اهل ایمان به رغم تفاوت در زنانگی و مردانگی حقیقت یگانه‌ای دارند. در باره اخوت بین اهل ایمان فرموده است: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ، همانا اهل ایمان برادرند» و فرموده است: «فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً، به لطف او برادران هم شديد»
۱-۸. حرمت برابر
«قد أسس الإسلام كل تشريعاته بالنسبة للمرأة على أساس التفاته إلى هاتين النكتتين ، أعني كون المرأة مساوية للرجل في الإنسانية ، وحقوق الإنسانية من ناحية ، وكونها مختلفة عنه في الخلقة سيكولوجيا وفيسيولوجيا من ناحية أخرى» .
