به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت‌الاسلام قاسم ترخان مدیر گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی و عضو هیأت علمی گروه کلام پژوهشگاه در گفت وگو با شفقنا، علاوه بر بررسی نقش زنان در زمینه روشنگری، ترغیب و تشویق به همراهی با امام حسین(ع) در صحرای کربلا، سخنرانی و خطبه خوانی و اقامه عزا را دو حوزه فعالیت زنان در پیام رسانی واقعه عاشورا دانست و گفت: گاهی نقش زنان نقش مستقیم و شرکت در جهاد است و گاهی نقش آنها غیر مستقیم و جنبه حمایتی دارد. از تربیت نیروی انسانی و کادرسازی تا دلداری دادن به کسانی که در این جریان هستند، پرستاری و همراهی کردن و مخالفت نکردن با همسرانشان تا انجام کارهای فرهنگی برای اینکه عده ای را همراه امام کنند. من مجدداً تاکید می کنم نقش‌هایی که بیان کردم به صورت تشکیکی است، بدین معنا که شدت و ضعف دارد، برخی از زنان تنها در یک قسمت توفیق پیدا کردند، برخی از زنان در چند قسمت توفیق پیدا کردند و برخی از زنان مانند حضرت زینب اسطوره و نماد کامل هستند به گونه‌ای که بسیاری از نقش‌هایی که عنوان شد با فعالیتی که حضرت زینب(س) انجام دادند محقق شده است.
حجت‌الاسلام قاسم ترخان نسبت به پژوهش‌ها در مورد زنان موثر در عاشورا انتقاد و تصریح کرد: اگرچه پس از انقلاب اسلامی ایران فعالیت‌هایی انجام و کتاب‌هایی نوشته شده منتها هنوز بسیار جای کار باقی مانده است. حادثه عاشورا، حادثه‌ای است که می توان از جوانب مختلفی به آن توجه کرد و یکی از این جنبه‌ها بررسی دقیق نقش زنان در کربلاست و به نظرم می‌آید که هنوز جای کار فراوان وجود دارد البته نمی‌گویم که کاری در این زمینه صورت نگرفته بلکه معتقدم به مقداری که لازم بوده تبیین صورت نگرفته است.
نقش زنان در حادثه عاشورا شدت و ضعف داشت
حجت‌الاسلام ترخان به نقش زنان در حادثه کربلا اشاره و اظهار کرد: در بررسی نقش زنان در نهضت عاشورا و کربلا ابتدا باید یک نکته مهم را مدنظر قرار دهیم و آن اینکه نقش زنان و مردان را باید به صورت تشکیکی ببینیم، بدین معنا که این نقش‌ها شدت و ضعف دارند؛ یعنی ممکن است یک شخصی نقش مهم تری داشته باشد و نقش شخص دیگر کمرنگ تر باشد، اما به هر حال در این بررسی ها از ضعیف ترین نقش تا قلّه را حساب می کنیم که قلّه در نهضت عاشورا مربوط به امام حسین(ع) است و راجع به نقش زنان هم به نظر می‌آید که بیشترین تأثیر و نقش را حضرت زینب(ع) داشتند.
اگر زنان نبودند، پیام کربلا و نهضت امام حسین(ع) ناقص منتقل می‌شد
او با بیان اینکه زنان نقش مهم و اساسی در کربلا داشتند به گونه ای که اگر این نقش در کربلا ایفا نمی شد، در واقع پیام کربلا و خود نهضت امام حسین(ع) یا به ما منتقل نمی شد یا ناقص منتقل می‌شد، گفت: با لحاظ آنچه در مقدمه گفته شد برخی زنان در نهضت عاشورا در جهاد و جنگ شرکت کردند یعنی نقش مستقیمی در مبارزه و جنگ داشتند و برخی به شهادت رسیدند، اگرچه شرکت در جهاد بر زنان واجب نبوده است، اما برخی زنان این نقش را بازی کردند به عنوان مثال امِّ وَهَبْ همسر عبدالله بن عمیر کلبی – که البته مواردی که در تاریخ نقل شده گاهاً متفاوت است – در گزارش حال ایشان آورده شده است که از کوفه به همراه همسرشان آمدند و به امام حسین(ع) ملحق شدند و وقتی همسرشان به شهادت رسید ایشان هم همانجا به شهادت رسید و اولین شهید زن کربلاست. یا راجع به هانیه همسر وهب وارد شده که در کربلا به شهادت رسید. یا راجع به ام وهب مسیحی که همراه فرزند و نو عروسش مسلمان شدند و به امام حسین پیوستند و وقتی که فرزندشان وهب به شهادت رسید، دشمن سر وهب را به سوی کاروان امام حسین(ع) فرستاد و این خانم سر وهب را به سمت دشمن پرتاب کرد و گفت: «سری که در راه خدا داده ام پس نمی گیرم» این یک نقش ویژه ای از مادر و زنِ مملو از احساس و عاطفه است، یک زن باید انقدر رشد پیدا کند که عقلانیت به گونه ای در او فربه شود که بتواند احساسات خود را مدیریت کند و حتی بر احساسات مادرانه خود فائق آید. احساس مادرانه احساسی است که خداوند در درون انسان گذاشته و کارکردهای بسیاری دارد.
نقش آفرینی زنان در میدان جنگ و جهاد
ترخان ادامه داد: نمونه دیگر اینکه در برخی از موارد حضرت زینب(س) تلاش کردند تا از شهادت امام حسین(ع) جلوگیری کنند و این امر به نوعی نشان دهنده شرکت زنان در جهاد و جنگ است. در مواردی حضرت زینب(س) به عمرسعد خطاب کرده که تو داری می‌بینی که امام را می‌کشند. یا در یک جریانی حضرت زینب(س) به مردم خطاب می کند و می گوید که مگر شما مسلمان نیستید و نمی‌بینید. یا حضرت زینب(س) در مجلس عبیدالله زمانی که امام سجاد(ع) جمله ای فرمود و به عبیدالله بسیار برخورد و تصمیم گرفت که امام سجاد(ع) را به شهادت برساند، حضرت زینب(س) فرمود: قبل از اینکه او را بکشی اول باید مرا بکشی. در حقیقت حضرت زینب(س) جان امام سجاد(ع) که امام معصوم بودند را حفظ کرد. زنان دیگری هم در کربلا بودند، به عنوان مثال عمرو بن جناده به تشویق مادرش به جنگ رفت، یا اینکه گزارش شده همسر عمرو بن جناده انصاری شوهرش و فرزندش را می‌فرستد و خودش هم به میدان می‌رود و دو نفر را به درک واصل می کند که امام دستور می‌دهند که ایشان برگردد. اینان در واقع نقش آفرینی در امر جنگ و جهاد و جریانی است که پیش آمد.
برخی از فعالیت‌های زنان غیرمستقیم و جنبه پشتیبانی داشت
او به برخی از فعالیت‌های زنان در واقعه عاشورا اشاره و خاطرنشان کرد: برخی از فعالیت هایی که در حاثه عاشورا توسط زنان انجام شده بیشتر غیرمستقیم بوده و صرفاً جنبه پشتیانی داشته است به عنوان مثال زنانی کادرسازی کردند، نیروی انسانی را پرورش دادند که نمونه آن تربیت نیرویی بی نظیر توسط ام‌البنین مادر حضرت ابوالفضل(ع) بود، نقش حضرت ابوالفضل(ع) در کربلا بی‌مانند بود. یا مثلاً مادر حضرت علی اکبر(ع) یا حضرت زینب(س) که دو تا از فرزندانشان در کربلا به شهادت رسیدند و دیگر زنانی که در کربلا نقش آفرینی کردند و نشان دادند که نقش مادر در تربیت آنها بسیار برجسته بود که امروز باید بیشتر بر روی این مسایل کار شود. برخی از زنان کانون فرهنگی داشتند. گزارش شده که ماریه بنت سعد از شیعیان بصره بوده است. یک خانمی که محل زندگی خود را به عنوان یک کانون فرهنگی دایر کرده بود و بسیاری از افرادی که به اینجا رفت و آمد داشتند به امام(ع) ملحق و جزو یاران امام حسین(ع) شدند که در واقع نقش آنها حمایتی بوده است. یا مثلاً شخصی مانند طوعه نقش حمایت گری خود را اینگونه ابراز کرد که وقتی متوجه شد کسی که پشت دَر منزل اوست حضرت مسلم است با اینکه می دانست پناه دادن به مسلم برای او خطر دارد و ممکن است که جان او را بگیرند، ایشان را وارد منزل خود کرد و از او پذیرایی نمود.
برخی از زنان در واقعه عاشورا نقش روشنگری داشتند و ترغیب و تشویق کردند
عضو هیأت علمی گروه کلام پژوهشگاه افزود: برخی دیگر از زنان نقش روشنگری داشتند و ترغیب و تشویق کردند مانند دُلْهُم، همسر زُهَیر. زهیر عثمانی مذهب بود و فکر می کرد که حضرت امیر و اولادش در کشتن عثمان نقش اساسی داشتند لذا خیلی راغب نبود در مسیری که از مکه به سمت کوفه حرکت می کرد، در نزدیکی امام حسین(ع) منزل کند تا اینکه در یک منزلگاه مجبور شد خیمه های خود را تقریباً در نزدیکی امام(ع) بنا کند، وقتی نماینده امام حسین(ع) نزد زهیر آمد و او را دعوت کرد که به خیمه امام برود، زهیر نمی خواست به پیک امام توجهی کند در این زمان همسر ایشان وارد صحنه شد و ایشان را توبیخ کرد و گفت: این فرزند رسول خداست و به خیمه ایشان برو و ببین که با تو چه کاری دارد. در حقیقت با توبیخ، تشویق و ترغیب این زن، زهیر عاقبت به خیر شد. یا مثلاً برخی مانند ام قاسم همسر حبیب بن مظاهر، شوهر خود را ترغیب، تشویق و همراهی کرد و در نهایت امام برای ایشان دعا کردند. حتی می‌توان به نقشی چون دلداری دادن و پرستاری اشاره کرد؛ مثلا حضرت زینب(س) نقش پرستار را در کربلا ایفا کرد، زمانی که امام سجاد(ع) بیمار بودند، حضرت زینب(س) از فرزندان نگهداری می کردند. نقش دیگر حضرت زینب(س) دلداری دادن بود، در روز یازدهم محرم وقتی حضرت زینب(س) مشاهده کرد که امام سجاد(ع) حال عجیبی دارد، امام را دلداری داد که فرزند برادر ناراحت نشو زمانی می آید که اینجا مزار عاشقان پدرت می شود. نمونه هایی که بیان شد در حقیقت نقش های حمایتی است که به گونه های مختلفی در کربلا و نهضت عاشورا جلوه گر شد و نمود پیدا کرد.
اگر حضرت زینب(س) نبود پیام عاشورا منتقل نمی‌شد
او در ادامه به نقش ویژه حضرت زینب(س) در واقعه کربلا اشاره کرد و گفت: مهم ترین نقشی را که می توانیم در کربلا مشاهده کنیم نقشی است که حضرت زینب(س) و در سطوح دیگر سایر زنان عهده دار آن بودند و آن نقش پیام رسانی حادثه عاشوراست. یعنی اگر حضرت زینب(س) نبود پیام عاشورا منتقل نمی شد. به قول یکی از شعرا: سرنی در نینوا می ماند اگر زینب نبود/ کربلا در کربلا می ماند اگر زینب نبود/ چهره سرخ حقیقت بعد از آن توفان رنگ/ پشت ابری از ریا می ماند اگر زینب نبود؛ حضرت زینب پس از عاشورا به امر امام سجاد(ع) مدیریت کاروان اسرا را عهده دار بودند و امام سجاد هم در طول این سفر با ایشان مشورت می کردند. حضرت زینب در مجلس یزید اجازه ندادند که فاطمه دختر امام حسین(ع) را به کنیزی ببرند. یا اینکه حضرت زینب(س) در سخنرانی ها و مواقع مختلف تلاش کردند ارزش ها و پیامی که امام حسین برای آنها به شهادت رسید را منتقل کنند. به نظر می آید که روشنگری و نقش آفرینی در حوزه پیام رسانی واقعه عاشورا بسیار مهم است که باید به آن توجه کنیم و در نظر داشته باشیم که این نقش را زنان ایفا کردند.
سخنرانی و خطبه خوانی و اقامه عزا دو حوزه فعالیت زنان در پیام‌رسانی واقعه عاشورا
وی اظهار کرد: زنان در حوزه پیام رسانی در دو قسمت یکی با سخنرانی ها و خطبه خوانی و دوم اقامه عزا نقش آفرینی کردند؛ به عنوان نمونه حضرت زینب(س) و ام کلثوم و فاطمه دختر امام حسین(ع) در کوفه سخنرانی کردند. حضرت زینب(س) در مجلس یزید و مجلس عبیدالله خطبه خواند. حضرت زینب در مجلس یزید ضربه نهایی را به یزید وارد کرد و خطاب به او گفت: «فَکِد کَیْدک وَاسْعَ سَعْیک و ناصِبْ جُهْدَک فوالله لا تمحُو ذکرنا و لا تُمیتُ وَحْیَنا؛ هر چه می‌توانی نقشه بکش و تلاش کن و بکوش، به خدا سوگند یاد ما محو شدنی نیست و وحیِ ما را هم نمی‌توانی از میان برداری» در واقع این وجه روشنگری و پیام رسانی عاشوراست که با خطبه خوانی و سخنرانی زنی مانند حضرت زینب(س) محقق می شود.
او در مورد نوع دیگری از نقش آفرینی زنان در واقعه عاشورا، تصریح کرد: بخش دیگر نقش آفرینی زنان در واقعه عاشورا که من آن را بسیار مهم می دانم، بحث اقامه عزاست. زنان از آن جهت که معدن عاطفه و احساس هستند، در این بخش بسیار می توانند با قوت حضور پیدا کنند. در زمانی که تمام درها به روی حضرت زهرا(س) بسته شد، یکی از شیوه های ایشان برای مبارزه با ظلم و ستم گریه بود، گریه حضرت زهرا(س) گریه سیاسی بود، در واقع می خواستند با گریه کردن موضوعی را به مردم اعلام کنند. وقتی مردم سوال می کنند که چرا حضرت زهرا گریه می کند، ایشان پیام را منتقل می کردند. در واقع علت گریه حضرت زهرا جنبه عاطفی صرف نیست بلکه به خاطر وضعیتی است که اکنون پیش آمده و به خاطر ظلمی هست که اتفاق افتاده است.
ترخان گفت: در حادثه عاشورا هم نقش زنان در اقامه عزا را شاهد هستیم. پس از اینکه یزید می خواست اتهام را از خود دور کند، از کاروان اسرا خواست که خواسته ای از او داشته باشند که حضرت زینب(س) فرمودند: به ما اجازه دهید که اقامه عزا کنیم، این حرکت در حقیقت برای انتقال پیام امام حسین(ع) در روز عاشورا بوده است. یا در مجلس ابن زیاد، حضرت رباب همسر امام حسین(ع) وقتی سر بریده حضرت را به آغوش می گیرد، این جملات را می فرماید که امام به مرض سل کشته نشد، این سخن رباب به این دلیل بود که جلوی تحریف را بگیرد تا فردا روزی نگویند که امام حسین(ع) بر اثر بیماری از دنیا رفت بلکه امام را با لب تشنه و با بی رحمی به شهادت رساندند. یا مراسم عزایی که حضرت ام البنین پس از واقعه عاشورا در مدینه اقامه می کرده است. اشعار و فرمایشات ایشان را اگر دقت کنیم همه پیام دارد. یا گفته شده که ام لقمان دختر عقیل بعد از شهادت امام در مدینه این جملات را می گفت: وقتی پیامبر(ص) از شما سوال کند که با اهل بیت(ع) من چه کار کردید شما چه جوابی دارید!؟ همه این موارد نقش آفرینی در حوزه پیام رسانی، پیام عاشورا، کربلا و امام حسین (ع) است.
او با بیان اینکه اگر بخواهیم به تک تک نقش هایی که زنان در کربلا داشتند، اشاره کنیم بحث مفصلی خواهد شد، اظهار کرد: من اعتقادم این است که یقیناً بدون لحاظ نقش زنان در کربلا و حادثه عاشورا ما نمی توانیم تحلیل درستی از این حادثه ارایه کنیم بنابراین برای اینکه تحلیل درست را ارایه کنیم باید نقش زنان را در این سطوحی که بیان کردم، بررسی کنیم. گاهی نقش آنها نقش مستقیم و شرکت در جهاد است و گاهی نقش آنها غیر مستقیم و جنبه حمایتی دارد. از تربیت نیروی انسانی و کادرسازی تا دلداری دادن به کسانی که در این جریان هستند، پرستاری و همراهی کردن و مخالفت نکردن با همسرانشان تا انجام کارهای فرهنگی برای اینکه عده ای را همراه امام کنند. من مجدداً تاکید می کنم نقش‌هایی که بیان کردم به صورت تشکیکی است، بدین معنا که شدت و ضعف دارد، برخی از زنان تنها در یک قسمت توفیق پیدا کردند، برخی از زنان در چند قسمت توفیق پیدا کردند و برخی از زنان مانند حضرت زینب(س) اسطوره و نماد کامل هستند به گونه‌ای که بسیاری از نقش‌هایی که عنوان شد با فعالیتی که حضرت زینب(س) انجام دادند محقق شده است.
