واژه فقر به معناى شکاف و فاصله است؛ اما در اصطلاح، فقدان، آگاهى از فقدان، و احساس نیاز، سه رکن اساسى مفهوم فقر شمرده مى شوند. غنا، به معناى توان گرى و بى نیازى نیز مبتنى بر دو عامل آگاهى و احساس توانمندى است. فقر مادى به دو گونه مطلق و نسبى تقسیم مى شود. فقر مطلق، نیاز به چیزهایى چون غذا، لباس و بهداشت است و «خط فقر» از شاخص هاى آن. فقر نسبى نیز به معناى عدم توانایى در فراهم آورى معیارهاى زندگى عادى است. در تاریخ اندیشه هاى دینى، صوفیان فقر را ستوده اند و جبریان آن را شر دانسته اند. فقر و غنا در نظام ارزشى على(ع)چهار سویه دارد. امام گاهى غنا، یعنى وسیله دست یابى به اهداف دنیوى و اخروى را ستوده است. فقر اگر از بى تدبیرى برنخیزد و به یأس منجر نشود، امرى ستودنى است. اما دیدگاه صوفیان و جبریان نادرست است، زیرا فقط فقرِ پریشانى آور نکوهیده است. در چهارمین سویه، على(ع)گاه غنا را نیز نکوهش کرده است. این نکوهش به آسیب شناسى غنا باز مى گردد.
فقر در دو گستره فردى و اجتماعى و در دو سطح خرد و کلان، آثار شوم بسیار دارد. بروز بسیارى از انحرافات عقیدتى، لغزش هاى اخلاقى و آشفتگى هاى روانى، سه اثر فقر در گستره فردى است. تحقیر و حذف ناگزیر فقیران، از آثار اجتماعى فقر به شمار مى آید. غنا نیز در گستره آثار فردى، همان سه پیامد شوم را با خود مى آورد. تکبر، ظلم و واژگونى معیارهاى ارزشى، از جمله آثار اجتماعى غنا محسوب مى شوند.
عوامل فقر بر دو گونه است: اختیارى و غیراختیارى. سستى و تنبلى، بى برنامگى، فقرنمایى، ارتکاب گناه، عدم رعایت بهداشت و نارسایى اندیشه ها و رسوخ خرافات در جامعه، از جمله عوامل فقر اختیارى در حوزه شخصى به شمار مى آیند. عوامل غیرشخصى فقر نیز به دو بخش گروهىِ و اجتماعى تقسیم مى شوند. عوامل گروهى فقر را مى توان در کسب نامشروع، ترک تکافل عمومى و خصلت هاى ناپسند ثروتمندان خلاصه کرد. ظلم حاکمان، نظام ناکارآمد مالیاتى، و نظام ناکارآمد تأمین اجتماعى، برخى از عوامل اجتماعى فقر شمرده مى شوند. در دیدگاه على(ع)، وظیفه دولت در فقرستیزى، توجه به دو شیوه کارآمد ساختنِ نظام مالیاتى و تنظیم بازار است. هر کدام از این شیوه ها راهبردهاى ویژه خود را مى طلبند. اما وظیفه توان گران در فقرستیزى، اداى حقوق فقیران و نیز سرمایه گذارى و ایجاد اشتغال است. کار و تلاش، پرهیز از اظهار تنگدستى و تنظیم خانواده نیز از وظایف فقیران در این عرصه به شمار مى روند.
