ساخت اساسى قدرت در نظام جاهلىِ پيش از اسلام، هويتى قبيله اى داشت. اسلام هيچ گاه به الغاى كامل قبيله رأى نداد و در سايه وحى، از عناصر مثبت فرهنگ قبيله اى در ساخت قدرت بهره جست و اين نهاد در مفهوم امت اسلامى بازسازى شد. پس از رحلت پيامبر، فرهنگ قبيله با تحميل سلطه خود بر عناصر وحيانى، دوباره وارد عرصه سياست شد و در سقيفه بنى ساعده، عامل تعيين كننده قدرت قرار گرفت.
در مطالعه تطبيقى حكومت امام على(ع)و نگاه ساختارى به آن، توجه به عصر سيادتِ ناشى از فتوحات اسلامى اهميت فراوان دارد. حكومت متمركز در قلمرو «مدينةالرسول« تا عصر فتوحات در زمان خليفه دوم ادامه يافت؛ اما پس از آن، حكومتى غير متمركز پديد آمد كه تمام امت اسلامى را شامل مى شد. توزيع قدرت اجرايى و قضايى در بخش هاى گوناگون، لزوم پاسخگويى مسئولان در حوزه اقتدار خويش، و ديدگاه اعتقادى در باب الگوى مطلوب حكومت، از ويژگى هاى حكومت غير متمركز على(ع)به شمار مى آيند.
در دوران خلفا، نهاد خلافت، رأس هرم قدرت بود. البته در اعتقاد شيعى، به جاى خليفه و خلافت، عنوان امام و امامت مصطلح شد. اهم وظايف خليفه با استناد به سخن على(ع)، بدين قرار است: حفظ دين و تبليغ آن، اصلاح مردم، احياى سنت، اقامه حدود، خيرخواهى و موعظه، عدالت گسترى، جهاد، عزل و نصب كارگزاران، تأمين حقوق اجتماعى مردمان و مشورت با آنان.
پس از نهاد خلافت، به دليل گسترش حكومت اسلامى بر اثر فتوحات، نهاد امارت و ولايت برقرار شد و در عصر خليفه دوم، ولايات بيست گانه سامان گرفت. از جامع ترين احكام واليان، عهدنامه مالك اشتر است. امام در اين منشور، وظايف ساختارى ولايت را تذكار مى دهد و مسئوليت هاى سياسى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى، قضايى، مديريتى و نظامى واليان را برمى شمارد. در سلسله مراتب سياسى حكومت اسلامى، پس از خليفه و والى، «عامل» قرار داشت كه تنها نماينده اجرايى دولت به شمار مى آمد و تبليغ دين، اقامه جمعه و جماعت، اجراى منويات خليفه و جمع آورى انفال و خراج و اموال، بر عهده او بود. على(ع)در ساختار نظام ادارى حكومت، اصلاحاتى جدى صورت داد و قدرت را به دست كارگزارانى شايسته سپرد، و نيز نظارت بر كارگزاران حكومت را عملى ساخت.
نهاد ديوانى هم در حكومت على(ع)تغيير يافت و تبعيض و خويشاوندسالارى و قبيله گرايى از ميان رفت. امام ركن قضايى حكومت را نيز با ايجاد دستگاه هايى چون قضاى مظالم و حسبه و سياست هاى قضايى عادلانه دگرگون كرد. حكومت على(ع)با حكومت دو خليفه پيش از خود، مشابهت هاى ساختارى بسيار داشت، اما در كاركرد و سياست، اساساً با آن ها متفاوت بود.
