مواجهه با دو مفهوم جرم و مجرم در سيره و سخن على(ع)بسى گونه گون است. در انديشه امام، مجرم همچون انسان هاى ديگر است كه راه خطا پيموده است؛ اما اين امر او را از مسئوليت كيفرى عمل خود مبرا نمى سازد. با اين حال، خطاكار مستحق رأفت و شفقت است. سيره قضايى على(ع)در برخورد با مجرمان متفاوت بوده است. در انديشه امام، برخورد با مجرم، به نوع جرم او بستگى دارد. در جرايمى كه ناقض حقوق الهى است، على(ع)مجرمان را به توبه فرا مى خوانده و بر گذشت از مجازات آنان تأكيد مى كرده است؛ اما در عرصه جرايم مخدوش كننده حقوق اجتماعى، على(ع)نخست اقدامات پيشگيرانه را به كار مى بسته و سپس در مجازات مجرمان كوتاه نمى آمده است.
اهداف مجازات نيز جهت دهنده شيوه مواجهه با مجرمان است. اجراى عدالت، اصلاح و بازسازى شخصيت مجرمان و پيشگيرى از جرم، از جمله اهداف مجازات مجرمان در ديدگاه على(ع)به شمار مى آيند. با توجه به اين مبانى است كه امام گاه به سبب ويژگى اكتسابى و مثبت مجرم، از مجازات او چشم مى پوشيد و اصل مجازات گرايى را به اصل رأفت و اصلاح گرايى فرومى كاست. بازسازگارى و اصلاح هرچه افزون تر مجرمان نيز از روش هاى برخورد على(ع)با آنان به شمار مى آيند.
امام به لحاظ رعايت مصالح اجتماعى و حكومتى، از مجازات مجرمِ مسلمان در سرزمين دشمن – حتى با فرض امكان – صرف نظر مى كرد. پرده پوشى و رازدارى در باب خطاى مجرمان و دعوت آنان به توبه، از مختصات انديشه حقوقى امام على(ع)است. روادارى عفو نيز سرلوحه سيره قضايى آن حضرت است. در محكمه قضاوت على(ع)، گاه مجرمان در انتخاب نوع مجازاتِ خود مخير مى شدند و تأخير در اجراى مجازات بيماران، ناتوانان و كم توانان، امرى معمول بود. از ديدگاه على(ع)طرد مجرم از جامعه امرى ناپسند است، و منصفانه و عادلانه بودن مجازات، مسئله اى پسنديده. بنابراين، هر گاه مجرمانى بيش از حدِ تعيين شده مجازات مى شدند، على(ع)واكنش نشان مى داد و افراط كنندگان را تأديب مى فرمود. از اين رو، در صورت امكان، خسارت مجرمان از ناحيه افراطگران جبران مى شد، و اصل عدالت، بى آن كه به بهانه عدالت قربانى شود، محفوظ مى ماند.
