قاب اول
نگاهی به دانشنامه علوم قرآن
اثر فاخر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با نگارش دانشنامه امام علی علیه‌السلام در سال ۱۳۷۹ شمسی وارد عرصه دانشنامه‌نگاری شد. پس از این تجربه موفق، با توجه به بایستگی تولید دیگر آثار علمی و دینیِ مرجع، سه دانشنامه قرآن‌شناسی، نبوی و فاطمی را در دستور کار خود قرار داد. دانشنامه فاطمی۳ نیز، در سال ۱۳۹۳ شمسی در شش مجلد انتشار یافت.
تاریخچه تدوین
برنامه‌ریزی برای تدوین دانشنامه قرآن‌شناسی از خرداد سال ۱۳۸۲ش با حضور گروهی از قرآن‌پژوهان فرهیخته ازجمله آیت‌الله معرفت آغاز شد و با اشراف سرپرست دانشنامه، آیت‌الله علی‌اکبر رشاد به کار خود ادامه داد. دانشنامه قرآن‌شناسی با بیش از هزار مدخل در حوزه‌های تخصصی گوناگون، دربردارنده دو محور عمده است: ۱. مباحث پیرامون قرآن (علوم قرآن)، ۲. مباحث درون‌قرآنی (معارف قرآن).
با توجه به گستردگی این طرح فاخر، سامان‌دهی و بازنویسی بخش نخست در اولویت قرار گرفته است که به صورت مستقل در دو جلد و به نام دانشنامه علوم قرآن با معاونت علمی حجج الاسلام والمسلمین آقایان بهجت‌پور و مقیمی حاجی و با همکاری ۴۰۰ فاضل حوزوی منتشر شد.
قاب دوم
در گفتگویی که با حجت‌الاسلام مقیمی حاجی داشتیم ایشان به نکات ذیل در مورد دانشنامه قرآن‌شناسی اشاره نمودند:
دانشنامه قرآن‌شناسی، به‌ویژه دانشنامه علوم قرآن، با هدف‌های زیر نگاشته شده است:
۱. شناساندن درست و دقیق قرآن کریم و تبیین متقن و مستند هویت و حقانیت آن؛
۲. تبیین نقش و کارایی قرآن کریم در زندگی؛
۳. تحلیل روزآمد و نظام‌مند دیدگاه‌های قرآنی با لحاظ دیدگاه‌های نوپدید و نیازهای معاصر؛
۴. نقد آرای انحرافی و پاسخ به پرسشهای بنیادین و شبهه‌های شایع در حوزه علوم و معارف قرآنی؛
۵. زمینه‌سازی برای رشد و بالندگی دانشهای گوناگون علوم انسانی و بازشناسی مبانی آن بر پایه آموزه‌های قرآن؛
۶. ارائه نخستین مجموعه از مهم‌ترین مسائل علوم قرآن به گونه‌ای فراگیر و نظام‌مند؛
۷. معرفی و تبیین درست دیدگاه‌های مکتب اهل‌بیت در علوم قرآن؛
۸. تبیین متقن، مستدل و سازمند مبانی صدوری و دلالی فهم و تفسیر قرآن؛
۹. گزارش و بررسی مباحث مهم علوم قرآن به صورت مقارن از نگاه شیعه و اهل سنت؛
۱۰. رد اتهام‌های نسبت‌داده‌شده به شیعه در مباحث مهم علوم قرآن؛
۱۱. نقد نگاشته‌های نادرست و غیرمستند خاورشناسان در علوم قرآن؛
مجموعه پیش رو دربردارنده مقالاتی در پیوند با مباحث «پیرامون قرآن» (علوم قرآن) است و مقاله‌های آن در ساختار زیر سامان یافته‌اند:
۱. «قرآن‌شناخت»: دربردارنده موضوع‌هایی چون قرآن، علوم قرآن، نزول قرآن، مکی و مدنی، تاریخ‌گذاری قرآن، جمع قرآن، رسم‌الخط قرآن، روایات سبعه أحرف، اسما و صفات قرآن، اهداف قرآن، وحیانی‌بودن قرآن، تحریف‌ناپذیری قرآن، اعجاز قرآن، جامعیت و جاودانگی قرآن، محکم و متشابه، حروف مقطعه و مثل‌های قرآن.
۲. «مبانی و قواعد تفسیر»: شامل موضوع‌هایی چون امکان فهم قرآن، موانع و آسیب‌شناسی فهم قرآن، ظاهر و باطن قرآن، زبان قرآن، زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی، منابع تفسیر و شرایط مفسر.
۳. «تاریخ ترجمه و تفسیر»: شامل موضوع‌هایی چون تفسیر، تأویل، جری و تطبیق، تفسیر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، تفسیر تابعین، تفسیر صحابه، تفسیر در دوران معاصر، ترجمه قرآن، ترجمه قرآن به زبان فارسی و ترجمه قرآن به زبان‌های دیگر.
۴. «روش‌های تفسیری»: شامل موضوع‌هایی چون تفسیر قرآن‌به‌قرآن، تفسیر روایی، اسرائیلیات، مجعولات، تفسیر عقلی، تفسیر اجتهادی، تفسیر اشاری، تفسیر تنزیلی و رویکردهای تفسیری.
۵. «تعامل قرآن با مقوله‌های دیگر»: شامل موضوع‌هایی چون قرآن و علم حدیث، قرآن و علوم ادبی، قرآن و شعر، قرآن و ادب فارسی، قرآن و علوم تجربی، قرآن و فرهنگ جاهلی، قرآن و تمدن بشری، قرآن و زندگی و قرآن و باستان‌شناسی.
زمانی که در مورد ویژگی‌های این دستاورد از ایشان سوال نمودیم ابراز داشتند که:
دستاورد تلاش گروهیِ همکاران دانشنامه، فراهم‌آمدن نوشتاری با ویژگی‌های زیر است:
۱. ارائه نخستین دانشنامه علوم قرآن: در طول سالیان گذشته، دانشوران علوم قرآنی و فرهیختگان، کتاب‌های ارزشمندی در این زمینه نگاشته و منتشر کرده‌اند؛ همچنان‌که در ضمن دانشنامه‌های قرآنی، به فراخور، مدخل‌هایی به این موضوع اختصاص یافته است؛ ولی تاکنون دانشنامه‌ای جامع دراین‌باره نوشته نشده و این مجموعه، نخستین دانشنامه علوم قرآن به شمار می‌رود.
۲. مرجعیت علمی: در این مجموعه، تلاش شده است برایند آن با مهم‌ترین و تحلیلی‌ترین اطلاعات همراه باشد، کم‌وبیش خواننده را از مراجعه به منابع دیگر -جز برای آگاهی از جزئیات و تفصیل بیشتر- بی‌نیاز کند و با ارجاع منابع پرشمار و اصیل، مرجعی برای اهل تحقیق و قرآن‌پژوهان باشد.
۳. فراگیربودن: در این دانشنامه تلاش شده است به همه موضوع‌های دارای پیوند با علوم قرآن، پرداخته شود و در درون هر مقاله نیز جامعیت آن بر پایه قلمرو موضوعی آن مدخل رعایت شود.
۴. مقارَن‌بودن: مقاله‌های این دانشنامه بر پایه مراجعه به منابع معتبر شیعه و اهل سنت نگاشته شده و در ذیل مسائل گوناگونی که در هر مقاله آمده، دیدگاه‌های دو مذهب یادشده به صورت مقارن ذکر شده‌اند.
۵. دفاع عالمانه از دیدگاه مذهب اهل بیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم: در این دانشنامه با زبان و روش علمی و نیز استناد به منابع معتبر شیعه و اهل سنت، به دفاع از دیدگاه‌های مذهب اهل بیت علیهم‌السلام پرداخته شده و از اظهارنظرهای غیرمستند و دخالت‌دادن احساسات خودداری گردیده است.
۶. پاسخ‌گویی به شبهه‌ها: این دانشنامه بر آن است تا به صورت صریح یا ضمنی، پاسخ‌گوی شبهه‌ها و گزارش‌های نادرستی باشد که از سوی خاورشناسان به‌ویژه نویسندگان دائرهالمعارف قرآن لایدن درباره قرآن و مباحث علوم قرآنی مطرح شده است.
۷. فراهم‌کردن امکان سنجش و داوری علمی: کوشیده شده است مقاله‌ها به گونه‌ای نگاشته شوند که امکان سنجش علمی درباره مباحث علوم قرآن برای پژوهشگران و قرآن‌پژوهان پدید آید.
۸. چینش موضوعی: چنان‌که گفته شد مقاله‌های این دانشنامه بنا بر موضوع سامان یافته‌اند.
قاب سوم
آیین رونمایی
از این دانشنامه در هجدهم اسفند ۱۳۹۵ در مدرسه امام کاظم علیه‌السلام شهر مقدس قم با حضور و افاضه مرجع عالیقدر حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، آیت‌الله رشاد، اعضای شورای علمی دانشنامه‌نگاری پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، استادان حوزه و دانشجویان و همچنین جمع کثیری از طلاب رونمایی شد.
حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی در آیین رونمایی فرمود: امروزه هجمه‌ها برای تخریب قرآن از هر زمانی بیشتر شده است؛ چون اسلام را مانع راه استفادههای نامشروع خود می‌بینند. همچنین افراد هوس‌بازی که می‌خواهند بی‌قیدوبند آزاد باشند، هجمه به قرآن را انجام می‌دهند. بسیاری از مستشرقین که با زبان علمی وارد می‌شوند، مأمور و مزدور به ایجاد شبهه هستند و این دانشنامه می‌تواند به این شبهات پاسخ دهند.
وی اضافه کرد: برخی از فرق اسلامی می‌گویند شیعه با قرآن سروکار ندارد؛ اما وقتی این دانشنامه ارایه شود می‌بینند سروکار شیعیان از آنها بالاتر بوده است و وصله ناجور آنها از بین می‌رود.
در پایان ایشان از زحمات مجموعه دست‌اندکاران این کتاب ارزشمند قدرشناسی فرمودند.
