به گزارش اداره روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دانشنامه علوم قرآن اسفندماه سال گذشته با حضور آیت الله العظمی مکارم شیرازی و نخبگان حرفه دانشنامه‌نگاری دینی در قم رونمایی شد. از همین روی فرصت را غنیمت دانستیم و با توجه به در مسیر چاپ قرار گرفتن این اثر ارزشمند، با تنی چند از اعضای شورای علمی دانشنامه به بحث و گفتگو پیرامون ابعاد مختلف علمی و محتوایی این اثر گران‌سنگ پرداختیم.
در این بخش گفتگوی ما با حجت الاسلام و المسلمین اکبر زراعتیان مدیر علمی و فنی پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی از نظرتان خواهد گذشت.
· جایگاه دانشنامه‌ها و مقالات دانشنامه‌ای را در بین آثار علمی تببین فرمایید.
بدون شک مقالات دانشنامه‌ای به عنوان مقالات مرجع در سده اخیر جایگاه ویژه خودشان را دارند و به سبب روش‌های نو و بدیعی که در اینگونه مقالات استفاده شده روز به روز اقبال به این مقالات توسعه پیدا می‌کند. سبک نگارش این مقالات سبکی جدید بوده و در عین سادگی بسیار پرزحمت است. محصولی که از این روش به دست می‌آید محصولی ارزشمند برای اهل تحقیق بوده و به عنوان آثاری مرجع مورد استفاده پژوهشگران است. بخاطر جامعیت این مقالات، آدرس‌های فراوانی که در این مقالات مورد استناد قرار گرفته‌اند و منابع اصیل بسیاری که مقالات دانشنامه‌ای از این منابع بهره بردند، مقالات دانشنامه‌ای امروزه عهده‌دار یک انقلابی در عرصه نگارش و ارایه مطالب هستند و در آینده جایگاه ویژه‌ای را به خودشان اختصاص خواهند داد همچنانکه می‌بینیم در جاهای مختلف موسسات گوناگون به این سمت حرکت می‌کنند که آرمان‌ها و اهداف علمی و پژوهشی خودشان را در قالب دانشنامه‌های مختلف به جامعه علمی ارایه کنند.
· در این بین دانشنامه علوم قرآن دارای چه جایگاهی است؟
دانشنامه قران کریم به عنوان یک دانشنامه گسترده متعهد است که انعکاس جامع و کاملی را در عرصه‌های مختلف علمی از دیدگاه‌ها و آرای قرانی ارایه کند.دانشنامه‌علوم قرآن فاز اول از کلان دانشنامه قرآن‌شناسی است که در مرحله تولید قرار گرفته و دوجلد نخست آن آماده چاپ و رو نمایی است؛ دانشنامه قرآن‌شناسی، دارای ساختار موضوعی بوده و حدود هزار مدخل را پوشش می‌دهد که در سه بخش عمده مباحث پیرامون قرآن (علوم قرآنی)، حکمت نظری (درون قرآنی) و حکمت عملی (درون قرآنی) پی‌گیری می‌شود.
دانشنامه علوم قرآن حدود ۸۶ مدخل را پوشش می‌دهد و ذیل عناوین اصلی چون قرآن‌شناخت، مبانی فهم و تفسیر، تاریخ تقسیر و ترجمه، قرآن و علوم، تنظیم خواهد شد؛ که بخش قرآن‌شناخت در دو جلد و ۳۴ مدخل آماده چاپ گردیده و بخش‌های بعدی نیز در سه جلد آماده می‌شود که در مجموع دانشنامه علوم قرآن مشتمل بر پنج مجلد خواهد شد.
· ضوابط کلی دانشنامهچگونه بوده است؟
ضوابط کلی این دانشنامه از نظر محتوا، روش، ساختار و نثر را می‌توان در برخی امور خلاصه کرد. از جمله اینکه در این مقالاتمطالب بنیادین و آرای اصلی و معتبر، با توجه به آثار نگارش‌شده در علوم قرآن و تفاسیر، گزارش و بررسی شده‌اند و مطالب هر مقاله به منابع شیعه و اهل‌سنت مستند شده‌اند؛ مآخذ به کار رفته، کتاب‌های اصیل، دست‌اول و معتبر در موضوع خود و برخوردار از ارزش استناد هستند. از دیگر ضوابط می‌توان به پرهیز از تساهل علمی اشاره کرد در دانشنامه، تنها معیار پذیرش، ارزش علمی و استنادی هر نوشتار بوده است؛ ازاین‌رو نویسندگان ـ حتی در مواضع بسیار مشهور ـ به جستجو و کاوش پرداخته‌اند تا مطالب را صحیح و مستند گزارش کنند و از آوردن آنچه بی‌سند یا ضعیف است بپرهیزند. همچنین تلاش شده است از بازگویی مطالب در مقاله‌های هم‌افق پرهیز شود و مطلب، بیش از یک‌بار در دانشنامه به‌طور مبسوط آورده نشود؛ دیگر ضابطه مورد توجه تاریخمندی مقالات بوده است. تاریخمندی بدین معنی است که در سرفصل های مختلف مقالات دانشنامه‌ای شروع و پایان بحث با توجه به آن تطوراتی است که این موضوع در تاریخ علم طی کرده است. در مقاله‌هایی که صبغه تاریخی داشته‌اند، نوشته‌ها به ترتیب سیر تاریخی آمده و در مقاله‌های دیگر، چینش مطالب بر پایه سازمندی و منطق علمی بوده است.
· این دانشنامه دارای چه وجوه تمایزی نسبت به آثار مشابه است؟
در این دانشنامه، کوشش شده آرای صاحب‌نظرانِ هرچند مخالف با امانت‌داری گزارش شده، از تعصبات مذهبی و قومی پرهیز، و به روش منطقی و علمی به آنها پاسخ داده شود. دراین‌میان تلاش شده است روشنگری عقیدتی نیز ضمن بیان حقایق علمی، تحقق یابد.
از دیگر اصول مد نظر خودداری از حاشیه‌پردازی بوده است. در هر مقاله، کوشش بر آمدن مطالب مهم درباره موضوع و پرهیز از حاشیه‌روی است؛ ازاین‌رو در گزارش رویدادهای تاریخی، روایات و …، تنها آنچه به‌طورمستقیم با موضوع مقاله در پیوند بوده، ذکر شده است.
پرهیز از نقل‌قول مستقیم از دیگر ضوابط مورد توجه می‌باشد لذا در دانشنامه از آوردن نص آیات و روایات و حتی ترجمه صریح آنها خودداری و به گزارش محتوای کلی و مفاد آن بسنده شده است؛ مگر در جایی که همان عبارت عربی آیه یا حدیث، محور گفتگوی نوشتار بوده و در القای مفاهیم و براهین نقش مستقیم داشته است؛ ازاین‌رو متن عربی برخی از آیات قرآن که مورد استشهاد قرآن‌پژوهان قرار گرفته، ذکر شده است.
مساله دیگرگزیده نویسی است. این امر همراه با پرهیز از نقل قول مستقیم و حرکت بر محور مطالب اصلی و اجتناب از حاشیه‌پردازی موجب خواهد شد که حجم مقالات دانشنامه‌ای در واقع یک حجم قابل قبول و مورد اعتمادی باشد. اگر مقاله دانشنامه‌ای به شکلی گسترده نگارش شود یک مقاله ۲۰ صفحه‌ای دانشنامه‌ای به راحتی این ظرفیت را دارد که تبدیل به یک کتاب ۲۰۰ صفحه‌ای بشود. در پایان امیدواریم با لطف خداوند سبحان کار ارزشمندی ارایه شده و مورد توجه پژوهشگران علوم اسلامی قرار گرفته باشد.
