به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به تازگی کتاب جدیدی با عنوان “حقیقت و مصلحت” به قلم محمد حسن شاهنگی در گروه مطالعات فرهنگی و اجتماعی مرکز پژوهش های جوان سامان یافته و به زودی توسط انتشارات کانون اندیشه جوان وابسته به پژوهشگاه منتشر خواهد شد.
در همین خصوص و مضامین کتاب، گفت و گویی با آقای محمد حسن شاهنگی ترتیب دادیم که متن کامل آنرا در ادامه می خوانید.
با سلام
موضوع اصلی کتاب«حقیقت و مصلحت»چیست؟
از صدر اسلام تاکنون درون جامعه اسلامی برخی تفکرات انحرافی رسوخ یافته اند که معتقدند تشخیص مصالح جامعه، مغایر با بسیاری از حقایق است و نگاه جوهری و ساختاری به انسان و جامعه را زیر سوال می برد، جان مایه ادعای این افراد این است که حقیقت نباید قربانی مصلحت شود! در این کتاب رد این سخن خام از طریق تشریح مبانی عام مصلحت یعنی مبانی معرفت شناختی، مبانی اجتماع شناختی و مبانی سیاست شناختی در دستور کار قرار می گیرد. مبانی خاص مصلحت با تمرکز بر علومی چون فقه، اصول، کلام، حدیث، فقه الحدیث و… در ذیل مباحثی چون مبانی نقلی، مبانی عقلی و مبانی عرفی مطرح می گردد. در کنار مبانی خاص مصلحت، مبانی دیگری نیز مطرح می گردد که آبشخور آنها ریشه در علوم معرفت شناسی، جامعه شناسی، علوم سیاسی و زیبایی شناسی دارد. از این مبانی به عنوان مبانی عام مصلحت یاد می کنیم. در مورد مبانی خاص مصلحت کتاب ها و مقالات متعددی نگاشته شده است و در این کتاب قصد اشاره به آنها و دوباره گویی نیست اما درباره مبانی عام مصلحت کمتر کار شده است. برای این منظور باید نقش، جایگاه و وظیفه حاکم و عموم مردم در فرایند تصمیم گیری ها تشریح گردد و گفته شود که منظور از مصلحت که مبنای صدور حکم حکومتی است، مصلحت شخصی یا گروهی نیست، بلکه مصلحت جمعی در این جا مراد است.
اساساً علت شکل گیری دوگانه ای به نام حقیقت و مصلحت در فضای فکری جامعه ما چه بوده است؟
سیاستمداران غربی، در ساختار نظام های سیاسی خود به بهانه های مختلف مصلحت اندیشی کرده و به طرق متعدد جهت تحصیل منافع فردی و یا حزبی، قوانین کشور خود را زیر پا گذاشته و یا دور می زنند و به دلیل رفتار های خودخواهانه ای که به کار می گیرند، فضای نقد و اعتراض مردمی را تاب نمی آورند. این در حالی است که در نظام سیاسی اسلام اگر شرایط اجرای احکام اسلامی مهیا و برقرار باشد، اصولاً نوبت به مصلحت اندیشی توسط حاکم اسلامی نمی رسد؛ در نظام اسلامی اساساً احکام محدود و اندکی مطابق با شرایط از قبل تعیین شده ای از جاده مصلحت می گذرند و اکثر اوقات مقررات و قوانین عادی در جامعه اجرا می شوند؛ ضمن اینکه صدور احکام مصلحت آمیز توسط حاکم اسلامی به منزله استبداد در نظر توسط او تلقی نخواهد شد و آحاد امت اسلامی از مجاری متعددی می توانند در شکل گیری این احکام، حاکم، مسلمانان را یاری دهند، بر عملکرد او نظارت کنند و راه های مشورت، انتقاد و امر به معروف و نهی از منکر؛ هیچ گاه به روی افراد بسته نخواهد بود. خطای راهبردی معتقدان به تقابل مصلحت در برابر حقیقت، تلقی یکسان این افراد از عملکرد حکومت اسلامی و حکومت های غربی است.
نسبت حقیقت و مصلحت چگونه است؟
واقعیت این است که مصلحت؛ ذبح کننده حقیقتنیستواحکام اسلام برای مصلحت اسلامهستند. کسانی که دَم از دوپارگی مصلحت و حقیقت می زنند، در واقع با کوتاه بینی مصلحت را امری باطل، دروغین و غیر منطقی جلوه می دهند و با تقسیم بندی مصالح به مصالح صادق و کاذب، اساساً کارکرد مفهوم مصلحت، مقام مصلحت سنج یا همان حاکم اسلامی و چرایی و چگونگی مصلحت ورزی را با تردیدهای جدی مواجه می سازند. مصلحت در اندیشه شیعی بر خلاف مدل های رقیب یا معارض هیچ گاه به صورت افسارگسیخته اجرا نمی شود بلکه دارای مبانی، ضوابط و قواعد مشخصی است و همسو با مفهوم حقیقت و نه در تعارض با آن قرار می‌گیرد؛ بی تردید حقیقتی بالاتر از اغراض و اهداف شارع مقدس اسلام نمی توان تصور کرد. با نگاهی به تاریخ می توان دریافت که مهم ترین انگیزه مصلحت اندیشی معصومان(ع) حفظ اساس اسلام و پاسداری از حریم دین و دینداران بوده و از این حیث همگام با اهداف عالیه شارع حرکت کرده اند؛ پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی و حاکمیت اسلام در کشورمان این رویکرد استراتژیک توسط رهبران نظام نیز از همان ابتدا تا به امروز مد نظر قرار داشته است.
سیر مباحث در این کتاب به چه شکل است؟
در این کتاب برآنیم تا با مراعات اقتضائات مخاطبان جوان، پاسخ برخی سوالات از قبیل: نسبت میان حقیقت و مصلحت چیست؟ چه کسی مجاز به تشخیص مصلحت در جامعه اسلامی است؟ آیا می توان برای مصلحت اندیشی حد و سقفی در جامعه اسلامی تصور کرد؟ نقش مردم در فرایند تشخیص مصالح تا چه میزان و به چه شکل است؟ آیا رویکرد نتیجه گرایی در انتخاب مصلحت قابل قبول است ؟ و.. را با ذکر شواهدی از سیره نبی مکرم اسلام(ص) و نیز ائمه معصومین(ع) بیان کنیم.
اهمیت موضوع این کتاب در جامعه امروز ما تا چه میزان است ؟
ازجمله تبادرات ذهنی اصلی از واژه سیاست، تدبیر و مصلحت کردن است. این برداشت در اندیشه اسلامی با مراعات شئون امت در داخل و خارج طبق شریعت تکمیل می شود، در واقع میتوان حلقه و اصل بین حکومت و سیاست را مصلحت خواند و بر کارایی آن در جهت همخوانی الگوهای مدیریت سیاسی تأکید کرد. در این رابطه دو فرآیند مشروعیت بخشی و مردم محوری بیش از همه جلوه گر میشوند و مصادیقی چون حفظ نظام، عزت طلبی حکومتی را در فرآیند اول و برقراری نظم و امنیت اجتماعی و نیز رفاه گستری را در فرآیند دوم پدید می آورند و این نظریه را تقویت می‌کنند که، در حکومت اسلامی جایگاه فرد مشخص است و در آن محو نمی گردد؛ بلکه فرد در کنار آن می ایستد و به آن کمک می کند و در جهت بقا و مصلحت آن عمل می کند. همچنانکه حکومت نیز برای بقای شخصیت فرد و مصلحت وی در تلاش است.
ویژگی های شاخص این کتاب کدامند؟
استفاده از ادبیات روان، پرهیز از استفاده از قالب پژوهشی صرف، استفاده از شیوه روایت در بیان محورهای اصلی تحقیق، سوژه قرار دادن یکی از مسائل اصلی گفتمان های دانشجویی در سال های اخیر، بینارشته ای بودن موضوع در شاخه های فقه، حقوق، مطالعات فرهنگی، سیاست و جامعه شناسی، استفاده از نمودارهای ساده ساز در انتهای هر گفتار، معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر در انتهای هر بخش و… از جمله ویژگی های شاخص این کتاب به حساب می آید .
به عنوان سخن آخراگر مطلب خاصی مد نظر دارید، بفرمایید؟
در این کتاب این خط پی گیری می شود که حقیقت؛ انتخابِ پنهان و مصلحت؛ انتخابِ عیان نیست؛ در همین راستا چرایی شأن مصلحت ورزی ولی فقیهبرای مخاطب جوان تبیین می گردد.برای او از دوگونه ایدئولوگ و حاکم و تفاوت های این دو سخن گفته می شود. تلاقی دو مفهوم ولایت فقیه و مصلحت عمومی موضوع مهمی است که به زبان ساده و برای مخاطب امروز کمتر می توان متن متقنی یافت و به تردیدهای جدی ای مانند مصلحت برای جامعه یا مصلحت جامعه پاسخ داد، اما در کتاب “حقیقت و مصلحت”کوشش شده است تا این محورها پوشش داده شود.
باید برای جوانان کنجکاو گفته شود ضمن اینکه باید مراقب بود که در دامهایپراگماتیسمو مصلحت گرایی عرفی نیفتدو از این نکته نیز نباید غفلت کرد که مردم در فرایند تشخیص مصلحتمی توانند از دو مجرای مشورت و نصیحت استفاده کنند.
لازم به یادآوری است تحقیق “حقیقت و مصلحت” به قلم محمد حسن شاهنگی، به زودی توسط انتشارات کانون اندیشه جوان وابسته به پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر و در اختیار علاقمندان قرارخواهد گرفت.
