به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کتاب “آیت الله کاشانی و ملی شدن صنعت نفت” اثر وحید کارگر جهرمی، محقق پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه، منتشر شد.
این پژوهش، نتیجه تلاش علمی محقق ارجمند جناب آقای وحید کارگر جهرمی است که در گروه تاریخ و تمدن پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، سامان یافته است.
این تحقیق شامل ششبخش و هر بخش شامل فصول متعددی است. فهرست بخش ها و فصول کتاب، به شرح زیر است:
بخش اول: زندگی نامه آیت الله کاشانی از آغاز تا قبل از اوج گیری نهضت ملی شدن صنعت نفت
فصل اول: آیت الله کاشانی در عراق
فصل دوم: ورود آیت الله کاشانی به ایران همزمان با قدرت یابی رضاخان
فصل سوم: آیت الله کاشانی در زندان متفقین
فصل چهارم: دستگیری مجدد آیت الله کاشانی
فصل پنجم: اقدامات آیت الله کاشانی در حمایت از مردم مظلوم فلسطین
بخش دوم: نقش آیت الله کاشانی در جریان ملی شدن صنعت نفت
فصل اول: تاریخچه ای از قراردادهای نفتی ایران تا لغو قرار داد
فصل دوم: نقش آیت الله کاشانی در شکل گیری و گسترش مبارزات مردمی در نهضت ملی شدن صنعت نفت
فصل سوم: نخست وزیری رزم آرا و اوج گیری فعالیت های آیت الله کاشانی به طرفداری از ملی شدن صنعت نفت
فصل چهارم: حمایت قاطع مراجع تقلید و علما از آیت الله کاشانی
فصل پنجم: آیت الله کاشانی و ملی شدن صنعت نفت
بخش سوم: آیت الله کاشانی و دوره اول نخست وزیری دکتر مصدق
فصل اول: انتصاب دکتر مصدق به نخست وزیری با حمایت های آیت الله کاشانی
فصل دوم: آیت الله کاشانی و خلع ید از شرکت نفت انگلیس
فصل سوم: تهدید نظامی انگلیس و واکنش آیت الله کاشانی
فصل چهارم: اقدامات آیت الله کاشانی در حمایت از دولت دکتر مصدق
بخش چهارم: قیام سی تیر و نقش آیت الله کاشانی
فصل اول: حمایت های تاریخی آیت الله کاشانی از دکتر مصدق در جریان استعفای ایشان
فصل دوم: قیام سی تیر ۱۳۳۱
فصل سوم: نتایج قیام سی تیر ۱۳۳۱
فصل چهارم: آیت الله کاشانی و آزادی خلیل طهماسبی و انحلال مجلس سنا
بخش پنجم: آیت الله کاشانی و شکست نهضت ملی شدن صنعت نفت در دوران دوم نخست وزیری دکتر مصدق
فصل اول: زمینه های اختلاف بین آیت الله کاشانی و دکتر مصدق
فصل دوم: نامه آیت الله کاشانی به دکتر مصدق در ۲۷ مرداد ۱۳۳۲
فصل سوم: آیت الله کاشانی و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
بخش ششم: آیت الله کاشانی بعد از کودتا
فصل اول: تجدید رابطه زاهدی با انگلستان و مخالفت آیت الله کاشانی
فصل دوم: انتخاب فرمایشی مجلس هجدهم و اعتراض آیت الله کاشانی
فصل سوم: مبارزات آیت الله کاشانی علیه کنسرسیوم
فصل چهارم: آیت الله کاشانی با فدائیان اسلام
فصل پنجم: دوران انزوای سیاسی آیت الله کاشانی
مؤلف در مقدمه کتاب خود، در تبیین نقش آیت الله کاشانی در ملی شدن صنعت نفت چنینمی نگارد:
ملی‌شدن صنعت نفت و پیروزی چشمگیر مردم ایران را می‌توان یکی از رویدادهای مهم تاریخ معاصر ایران در مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی دانست که نقش مهمی در مبارزات آزادی خواهانه ملت ایران و دیگر کشورها داشته است. در پیروزی نهضت ملی‌شدن صنعت نفت ایران عوامل متعددی نقش داشته اند که بررسی عملکرد و سهم هرکدام از آنها می‌تواند الگوی پژوهشی جدیدی در اختیار محققان قرار دهد. در این میان بررسی نقش آیت الله کاشانی به عنوان رهبر مذهبی جنبش ملی شدن صنعت نفت حائز اهمیت بسیاری است. آیت الله کاشانی در ۲۵سالگی و پس از طی مدارج علوم دینی نزد علمای بزرگ عتبات، به درجة اجتهاد نائل گردید؛ اما باوجود اصرار بسیار زیاد طرفدارانش از ارائة رساله خودداری نمود و دلیل آن را مبارزه با استعمار انگلیس ذکر کرد.
با انعقاد قرارداد نفتی بین ایران و یکی از سرمایه داران انگلیسی به نام دارسی در خرداد ۱۲۸۰ش (۱۹۰۱م) و به دنبال آن تأسیس اولین شرکت نفت ایران و انگلیس در فروردین ۱۲۸۸ش، بزرگ ترین امتیاز نفتی ایران نصیب انگلیسی ها شد. به تدریج دولت انگلستان دارای تأسیسات بسیار وسیع نفت در ایران شد و تقریباً نفت ایران در همة ابعاد در اختیار کمپانی نفت ایران و انگلیس قرار گرفت. آیت الله کاشانی مقارن با جنگ جهانی اول درحالی‌که تنها ۳۲ سال داشت به اتفاق پدر و دیگر علمای برجستة عراق علیه تجاوز انگلیسی ها به این کشور به مبارزه پرداخت و به این ترتیب نخستین نبرد مسلحانه در منطقه را رقم زد. مبارزات مستمر و کوبندة آیت الله کاشانی علیه انگلیسی ها بعد از کشته شدن پدرش رو به فزونی گذاشت؛ تا جایی که استعمارگران را بر آن داشت تا با دستگیری و اعدام آیت الله، او را از صحنة سیاست عراق حذف کنند و به سیاست اشغال‌گرانة خود در این کشور و منطقه ادامه دهند. این تصمیم استعمارگران موجب شد آیت الله کاشانی به وطن مراجعت کند؛ ورود ایشان به ایران فصل جدیدی را در تاریخ معاصر ایران رقم زد که در نهایت منجر به ملی‌شدن صنعت نفت ایران شد.
اشغال نظامی ایران در شهریور ۱۳۲۰، با کنترل سیاسی متفقین و در رأس آنها انگلیس همراه شد و وضعیت کشور را کاملاً دگرگون کرد. از یک سو رقابت سایر استعمارگران، به خصوص شوروی برای کسب درآمد نفت ایران افزایش یافت و از سوی دیگر انگلیسی ها خواهان کسب منافع بیشتری از نفت ایران شدند. همزمان با این تحولات تلاش هایی از سوی آیت الله کاشانی و دکتر مصدق به عنوان دو بال اصلی مبارزه، برای کوتاه کردن دست بیگانگان و استعمارگران از منابع عظیم کشور و به خصوص نفت آغاز شد؛ اما از ابتدا مشخص بود که اقدامات این‌دو از سوی قدرت های استعمارگر بدون پاسخ نخواهد ماند. در همین راستا آیت الله کاشانی در ۲۷ خرداد۱۳۲۳ش به بهانة حمایت از آلمان ها، توسط متفقین دستگیر شد و حتی انتخاب ایشان به عنوان نمایندة مردم تهران در دورة چهاردهم مجلس شورای ملی نیز موجب آزادی او نشد.
آیت الله کاشانی در زندان از غارت نفت توسط انگلیسی ها سخن گفت و به آنها گوشزد کرد اجازه نخواهد داد نفت ایران را تاراج کنند. در آذرماه ۱۳۲۳ش و در غیاب آیت الله کاشانی، دکتر مصدق در مقام نمایندة اول مردم تهران در مجلس، طرح تحریم نفت را به مجلس تقدیم کرد که پس از بررسی به تصویب رسید. براساس این طرح هیچ یک از مقامات دولتی نمی توانستند بدون اطلاع مجلس بر سر نفت ایران، با کشورهای خارجی مذاکره کرده و یا قرارداد امضا کنند.
در ۲۴ مرداد ۱۳۲۴ش و به دنبال اعتراض های گستردة مردم، آیت الله کاشانی از زندان متفقین آزاد شد و مجدداً مبارزة سیاسی خود را از سر گرفت. در فروردین ۱۳۲۵ قرارداد نفتی قوام ـ سادچیکف، بدون اعتنا به قانون تحریم مذاکرات نفت بین ایران و شوروی منعقد شد و همین مسئله مخالفت آیت الله کاشانی را به عنوان یکی از ارکان مبارزه در پی داشت؛ در نتیجه، مجدداً در ۲۶ تیر ۱۳۲۵ دستگیر و به بهجت آباد قزوین تبعید شد و حتی از ورود ایشان به مجلس پانزدهم نیز جلوگیری کردند. سرانجام به دنبال مبارزة پیگیر و مقاومت مردم، قوام السلطنه از حکومت ساقط شد و در پی آن آیت الله کاشانی پس از یک سال تبعید در ۲۱ خرداد ۱۳۲۶ به تهران مراجعت کرد تا بار دیگر مردم را به مبارزه با حاکمان دست نشاندة دربار و استعمار انگلیس تشویق کند.
در ادامه و به دنبال تلاش های آیت الله کاشانی، دکتر مصدق و نمایندگان اقلیت مجلس پانزدهم، نه تنها قرارداد قوام ـ سادچیکف در مهر ۱۳۲۶، توسط مجلس کان لم یکن اعلام شد، بلکه ماده واحده ای به تصویب رسید که دولت را ملزم می‌کرد بعد از کوتاه شدن دست شوروی از منابع نفتی شمال، دست انگلیسی ها هم از منابع نفت خیز جنوب قطع شود. انگلستان که به هیچ وجه حاضر نبود از منابع عظیم نفتی ایران دست بکشد، باب مذاکره با مقامات دولت ایران را گشود و قرارداد جدیدی را که بعدها به قرارداد الحاقی گس ـ گلشائیان معروف شد و درواقع تأیید و تکمیل قرارداد ۱۳۱۲ش (۱۹۳۳م) بود، منعقد کرد. براساس این قرارداد سلطة انگلیس بر منابع نفتی ایران به مدت ۳۳ سال تمدید می‌شد. بعد از این بود که مبارزات همه جانبه و گستردة مردم به رهبری آیت الله کاشانی و دکتر مصدق علیه این قرارداد آغاز شد.
آیت الله کاشانی با تجاربی که از جهاد علیه استعمار انگلیس کسب کرده بود، اقدامات مهمی در تهییج، رهبری و بسیج همگانی مردم انجام داد. فعالیت ها و مبارزات آیت الله کاشانی که در قالب سخنرانی های متعدد، برگزاری میتینگ ها و تظاهرات، مصاحبه های پی در پی با مطبوعات و خبرگزاری های خارجی، صدوربیانیه ها و اعلامیه های مکرر، فرستادن نماینده به سایر شهرهای کشور، اعلام تعطیلی عمومی در سراسر کشور و… صورت می‌گرفت، علاوه بر نقش مهمی که در گسترش مبارزات مردمی با استعمارگران خارجی و مستبدان داخلی داشت، نور امیدی در دل مردم سایر کشورهای تحت استیلای استعمار به وجود آورد و آنها را به مبارزه برای به‌دست آوردن حقوق خویش امیدوار کرد. مبارزات خستگی ناپذیر مردم ایران، موجب شد عوامل داخلی و خارجی استعمار به بهانه های مختلف به حبس و تبعید آیت الله کاشانی اقدام کنند؛ اما دستگیری های پی در پی و حبس های طولانی مدت به هیچ وجه ایشان را از اعتراض به تصویب قرارداد الحاقی و متعاقب آن مبارزه برای ملی‌شدن صنعت نفت باز نداشت.
سرانجام نهضت ملی‌کردن صنعت نفت ایران با وحدت و یکپارچگی آحاد ملت و در پی یک دهه مبارزة خستگی ناپذیر به پیروزی رسید و به این‌‌ترتیب دست بیگانگان از منابع عظیم نفتی ایران کوتاه شد. فعالیت‌های گسترده و همه‌جانبة آیت‌الله کاشانی در حمایت از دولت دکتر مصدق پس از ملی‌شدن صنعت نفت نقش مهمی در اجرایی شدن قانون ملی شدن صنعت نفت و مبارزه با مخالفان داخلی و خارجی نهضت داشت.
گفتنی است کتاب “آیت الله کاشانی و ملی شدن صنعت نفت” به قلم وحید کارگر جهرمی با قیمت ۴۰۰۰۰ تومان در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.
علاقمندان جهت کسب اطلاعات تکمیلی و تهیه کتاب میتوانند به نشانی www.poiict.irمراجعه کنند.
