دین به عنوان عامل اقتدار جامعه
نوشتاری از حجت‌الاسلام و المسلمین محمدصفر جبرئیلی عضو هیأت علمی گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
دین در تعریف کلی، آئین و مکتب الهی است که از طریق پیامبران الهی برای هدایت بشر فرستاده شده است. این نظام شامل مجموعه‌ای از قواعد حقوقی، اخلاقی و عملیاتی است که در صورت حاکمیت کاملش، ساختار اجتماعی را اداره کرده و زندگی فردی و اجتماعی را سامان می‌دهد.
دین و حاکمیت اجتماعی
در دوران حاکمیت دین تنها منشور اخلاقی نیست، بلکه برنامه‌ای جامع برای مدیریت جامعه در تمام حوزه‌های:
– سیاسی
– اقتصادی
– اجتماعی
– فرهنگی
– بین‌المللی
– اخلاقی
می‌باشد. در این چارچوب، فرد به عنوان عضوی از جامعه، در تمام ابعاد زندگی تحت نظارت و هدایت دین قرار می‌گیرد. در مقابل، در دوران غیبت حاکمیت دینی، دین بیشتر به عنوان یک منشور فردی و معنوی در می‌آید و نقش اجتماعی آن کمرنگ می‌شود.
ساختار دین به عنوان نظام کامل
دین اسلام، به عنوان آخرین دین الهی، با مأموریت «ما أنزلنا علیک الْکِتَابَ إِلا لِیُبَیِّنَ لَهُم مَّا اخْتَلَفُوا فِیه» (سوره البقره، آیه ۴)، شامل ساختارهای زیر است:
- ۱. عقل: دین انسان را به تفکر، خردورزی و استدلال تشویق می‌کند.
- ۲. اخلاق: نظامی برای تربیت شخصیت و پاک کردن نفس از رذائل و تزکیه قلب.
- ۳. عمل: دستورات و قوانینی که زندگی را در قالب‌های مشخص هدایت می‌کنند.
این سه بعد اصلی، تمامیت دین را تشکیل می‌دهند و نشان از نگاه حداکثری دین به زندگی انسان دارد.
حوزه‌های کاربرد دین در زندگی
دین به تمامی فعالیت‌های انسانی، فردی و اجتماعی پاسخ می‌دهد. این فعالیت‌ها را می‌توان در پنج حوزه اصلی تقسیم کرد:
- ۱. عبادیات
– شامل نماز، ذکر، روزه، حج و سایر اعمال معنوی.
– هدف: تقویت پیوند روحی و معنوی انسان با خدا.
- ۲. اخلاقیات
– شامل دستورات برای تربیت نفس و پرهیز از صفات منفی (حسد، کراهت، خودپسندی) و پرورش اخلاق حسن (صدق، امانت، صفا).
– هدف: شکل‌دادن شخصیت اخلاقی و معنوی فرد.
- ۳. ارتباطات انسانی
– شامل روابط فردی، خانوادگی، اجتماعی و حتی رفتار با حیوانات و محیط زیست.
– هدف: تعیین حدود و مرزهای احترام و حقوق در روابط.
- ۴. زیست اجتماعی
– شامل تشکیل دولت، امر به معروف و نهی از منکر، مقابله با ظلم، کمک به فقرا، اصلاح جامعه و … .
– هدف: سازماندهی فضای عمومی زندگی بشری.
- ۵. لذائذ و زندگی مادی
– شامل روابط جنسی، غذا، پوشاک و سایر موارد مربوط به راحتی و تسهیلات زندگی.
– هدف: استفاده از نعمت‌های دنیا در چارچوب حدود الهی.
نقد نگاه فردی به دین
برخی رویکردها دین را تنها به مقوله “رابطه فرد با خدا” محدود می‌کنند و از مسئولیت‌های اجتماعی، سیاسی و حقوقی آن چشم می‌پوشند. این دیدگاه، ماهیت کامل‌نگر دین را نادیده گرفته و از مشارکت آن در ساختارهای اجتماعی جلوگیری می‌کند. دین حقیقی، تنها به عبادت فردی نیست، بلکه برنامه‌ای جامع برای سعادت در دنیا و آخرت است.
دین زمانی به عامل اقتدار جامعه تبدیل می‌شود که:
– در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی حضور فعال داشته باشد.
– از یک نظام حقوقی، اخلاقی و اجرایی قوی پشتیبانی کند.
– بتواند جامعه را در مسیر عدالت، امنیت، رفاه و توسعه هدایت کند.
این نوع حضور دین، حقوق انسان‌ها را گسترش می‌دهد و در عین حال تکالیف اجتماعی و فردی را سنگین‌تر می‌کند. بنابراین، جامعه‌ای که بر اساس اصول دینی سامان یابد، جامعه‌ای پویا، عادلانه و پیشرفته خواهد بود.
