به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کتاب چیستی انسان در اسلام اثر حجت الاسلام و المسلمین محمد تقی سهرابی فر است که در گروه کلام و دین پژوهی پژوهشکده حکمت و دین پژوهی پژوهشگاه سامان یافته و به تازگی به چاپ دوم خود نیز رسیده است. از این رو گفتگویی با نویسنده اثر ترتیب دادیم که متن کامل آن به شرح زیر است:
با سلام؛ تفاوت اساسی انسان اسلامی را با انسان در دیگر نگاه ها در چه می بینید؟
دین، انسان را موجودی ابدی، دارایِ ساحتِ متعالی و غایتمند معرفی میکند. در حالی که انسان شناسی غربی، انسان را محور جهان هستی قرار میدهد و همه چیز از جمله دین و خدا، یکی از اقمار این محور قرار میگیرد. عبد بودنِ انسان در انسان شناسی دینی تبدیل به معبود بودن در انسان شناسی غربی میشود. به عبارت دیگر، تعبدو سرسپاری در نگاهِ غربی بیمعناست و انسان با توجه به زندگی دنیوی و محدودِ خود، اهداف و کارهای خود را تنظیم میکند. در حالی که در انسان شناسی دینی، انسان با همه عظمت خود بنده خداست و انسان با تعبد و سرسپاری به معبودِ خود بالاترین لذت های معنوی را میچشد.
به نظر شما مشکل اساسی انسان شناسی فعلی در چیست؟
انسان ابزار و روشهای معرفتی متعدد در اختیار دارد. پرداختن به انسان با بکار گیری برخی از این ابزار و حذفِ برخی دیگر، اعتبار شناخت ما از انسان را مختل خواهد کرد. انسان شناسی هایی که تنها بر تجربه و یا تنها بر عقل تکیه میکنند قطعا نخواهند توانست چنان که باید و شاید به حقیقت انسان نزدیک شوند. اگر ما با لحاظ محکماتِ وحی نظیر بُعدِ متعالی و ابدیتِ انسان سراغ روشهای تجربی و عقلانی برویم، قطعا انسان شناسیِ عمیقتری خواهیم داشت. خصومت ایجاد شده در برخی مقاطع تاریخیِ غرب میان عالمان دین و عالمان تجربی منجر به این شد که برخی از آنان منابع معرفتیِ دین را نادیده بگیرند و البته اندیشهها و عملکرد کلیسا نقش اساسی در این خصومت داشت. تسریِ این خصومت به جوامع اسلامی وجهی ندارد. اگر نگاهی جامع با استفاده از تمام رشته های علمی به انسان داشته باشیم، رموزی از انسان شناسی بر ما آشکار خواهد شد که تا به حال مخفی مانده است و کشفیاتی حاصل می شود که قطعا ما را در باز کردن گره های شناخت انسان، یاری میکند.
فطرت جایگاه ویژه ای در کتاب شما دارد، لطفا تعریف خود را از فطرت ارائه دهید.
به نظر بنده، فطریات انسانی، مجموعهای از ویژگی های ادراکی، گرایشی، توانشی و ساختاری است که در همهی انسانها بدون تعلیم و تعلم وجود دارد. این فطریات در مواقع مناسب در اعمال و رفتار انسان ظهور و بروز مییابد. در این کتاب بنده نزدیک به چهل مورد از فطریات را معرفی نمودم.
در کتاب به انسان ماشینی پرداخته شده است ، حضرت عالی تفاوت اساسی انسان را با شبه نفس مصنوع(انسان ماشینی) در چه می بینید؟
انسان و ماشین، دو رتبه از یک ذات و ماهیت نیستند، که بتوان با ارتقاء دادن ماشین، به ساخت انسان دست یافت. انسان دارای ویژگی ها و خصوصیاتی است، که هیچ یک از آن ها را نمیتوان در ماشین سراغ گرفت. علامه جعفری رحمه الله علیه،۲۰۰ ویژگی برای انسان ذکر میکند، به این ویژگی ها در کتاب، تیتروار اشاره شده است.
در اثر شما به صفات انسان به طور مفصل پرداخته شده، از نظر حضرت عالی، تفاوت های اساسی انسان با حیوان در چیست؟
انسان صرفا حیوان پیشرفته نیست. انسان ساحاتی فراحیوانی دارد. انسان علاوه بر قوه ی اندیشه، تدبیر و برنامهریزی، ساحتی متعالی دارد. او نیاز دارد که با مبدأ خود در ارتباط باشد. انسانها در آغاز همه تحت یک ماهیتند اما در پایان هر فرد برای خود ماهیتی جدا از دیگران رقم میزند. ظاهرا انسان تنها موجودی است که در فعلیت یافتنِ ماهیت خویش نقش ایفا میکند.
بعضی از مستشکلان بیان داشته اند که اثبات نفس، دلیل بر بقای نفس پس از مرگ جسدی نیست. نظر حضرت عالی در این مورد چیست.
نفس انسان موجودی فرا مادی است چرا که ویژگیهای ماده بر نفس منطبق نمیشود. در همین کتاب هم بر وجود نفس و هم بر تجرد و بقایِ آن ادله متعدد نقلی و عقلی اقامه شده است.
در زمینه ی انسان شناسی اسلامی آیا مایل به معرفی کتابی هستید؟
کتابهای دیگری در موضوع انسان شناسی دینی تدوین شده است. به نظر میرسد که بیشتر این کتابها بیشتر با هدف کتاب درسی تدوین شده است و بنا بر اقتضای کتب درسی خیلی به مباحث چالشی نپرداختند. ضمن تشکر از زحمات نویسندگان محترم، بنده معتقدم بیشتر نیازمند کتب پژوهشی در این زمینه هستیم تا با تضارب آرا، منشوری رسمی با عنوان «انسانِ اسلامی» تدوین کنیم تا زیربنایی بر علوم انسانی اسلامی قرار بگیرد. البته معتقدم که کتاب بنده در آغاز این مسیر قرار دارد و صرفا تلنگری بر اندیشمندان است تا با ورود به این عرصه، رمزی از رموز این موجود پر رمز و راز بگشایند.
در چه ظرف زمانی کار کتاب را به انجام رساندید؟
کار تألیف کتاب حدود دو سال به طول انجامید.
کتاب را به چه کسانی پیشنهاد می کنید؟
محققان و به ویژه کسانی که تحقیقاتشان به شناخت از انسان گره خورده است عمده مخاطب این کتاب هستند.
آیا مایل به ادامه ی کار در موضوع انسان شناسی هستید؟
با توجه به اینکه شناخت انسان از منظر دین پیش نیاز اصلی عملی نمودنِ توصیه رهبر معظم انقلاب در رابطه با «تدوین علوم انسانی اسلامی»، «تدوین الگوی پیشرفت» و «طراحی تمدن نوین اسلامی» است، لذا بنده مایل به ادامه کار در این زمینه هستم. بنده معتقدم یکی از نیازهای بنیادین نظام اسلامی ترسیم دقیق انسان از منظر دین است.
در مورد اثر بعدی خود و موضوعآن توضیح دهید.
بنده کتاب دیگری با عنوان «شبهات ذاتمندی انسان» در دست تدوین دارم. در این کتاب به بررسی و نقد آرایی که انسانها را دارای ذاتِ واحد نمیدانند، میپردازم. انسانها علیرغم تفاوتها از ذاتی مشترک برخوردارند.ترسیم انسانها با ذات و ماهیاتِ متفاوت، اعتبار آموزهها و هنجارهایِ فرازمانی و فرامکانی را مخدوش خواهد نمود.
