به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به همت گروه مطالعات پیشرفت و تمدن و گروه منطق فهم دین پژوهشگاه، نشست علمی با عنوان «روش‌شناسی مناظرات امام رضا علیه‌السلام با برداشت تمدنی» در تاریخ ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ برگزار شد.
در این نشست، دکتر سیدعلیرضا عالمی به‌عنوان ارائه‌دهنده ، با رویکردی تحلیلی، به بررسی مناظرات علمی امام رضا علیه‌السلام از منظر روش‌شناختی و تمدنی پرداخت. ایشان با نقد دیدگاه‌های رایج تاریخی و کلامی، تلاش کردند نگاهی نو به این میراث علمی شیعه بیفکنند.
مقدمه:
در ابتدای نشست، دبیر علمی جلسه با اشاره به اهمیت بازخوانی مناظرات اهل‌بیت علیهم‌السلام، به‌ویژه امام رضا (ع)، با رویکردی تمدنی، تأکید کرد که این مناظرات صرفاً ابزار جدال کلامی یا تاریخی نیستند، بلکه حامل روشی تمدن‌ساز در مواجهه با چالش‌های فکری و دینی عصر خویش‌اند. او افزود: «مسئله‌محوری» جوهره مناظره است و باید از رهگذر پرسش، نقد، پاسخ و گفت‌وگو، به حل مسائل بنیادین انسان مسلمان در نسبت با دیگران اندیشید.
ارائه دکتر عالمی:
۱. مفهوم‌شناسی مناظره تمدنی
دکتر عالمی در آغاز ارائه خود، مناظره را فرآیندی دانست که به حل مسئله از راه مواجهه علمی کمک می‌کند. از این منظر، مناظره نه ابزاری برای تخریب، بلکه بستری برای تفاهم، نقد متقابل و شکل‌گیری درک تمدنی از حقیقت است. ایشان با تفکیک میان «فهم تمدنی» و «کاربست تمدنی»، دو سطح مکمل برای تحلیل مناظرات امام رضا (ع) پیشنهاد کردند.
۲. زمینه تاریخی و شرایط اجتماعی مناظرات امام رضا (ع)
ارائه‌دهنده نشست به ویژگی‌های دوره زندگی امام رضا (ع) اشاره کرد که مقارن با دوران نهضت ترجمه، تنوع مذاهب، و حضور مکاتب یونانی، هندی و زرتشتی در جهان اسلام بود. ایشان این دوره را نقطه عطفی در شکل‌گیری فضای مناظره علمی دانست و گفت: «بیشتر مناظرات حضرت در فاصله سال‌های ۲۰۱ تا ۲۰۳ هجری، یعنی دوره ولایت‌عهدی و حضور در مرو شکل گرفت.»
۳. گونه‌شناسی مناظرات امام رضا (ع) با رویکرد تمدنی
در ادامه، سه محور اصلی گونه‌شناسی مناظرات امام مورد بحث قرار گرفت:
الف) از نظر سطح:
- برون‌تمدنی: گفت‌وگو با رهبران یهود، مسیحیت، صابئین، دهریون و زرتشتیان.
- درون‌تمدنی: مناظره با اهل سنت، شیعیان معترض، غلات، مأمون و دیگر شخصیت‌های بانفوذ عصر عباسی.
ب) از نظر مسائل:
- در سطح برون‌تمدنی: مباحثی همچون توحید، وجود خدا، انسان و معاد.
- در سطح درون‌تمدنی: مسائلی چون امامت، جبر و اختیار، ایمان و کفر، آزادی و عدالت.
ج) از نظر روش:
- در مناظرات برون‌تمدنی، امام رضا (ع) رویکردی عقلی و معرفتی دارد و تسلط ویژه‌ای بر متون مقدس ادیان دیگر از خود نشان می‌دهد.
- در مناظرات درون‌تمدنی، روش‌های کلامی، تفسیری، تاریخی و قرآنی را به‌کار می‌برد.
۴. اصول حاکم بر مناظرات امام رضا (ع)
دکتر عالمی با تحلیل ساختار درونی مناظرات، چند اصل کلیدی را شناسایی کرد که در سیره مناظره‌ای امام برجسته‌اند:
- احترام به مخاطب و عقیده او
- باز بودن میدان گفت‌وگو برای انتخاب موضوع از سوی طرف مقابل
- پایبندی به قواعد علمی مناظره حتی از جایگاه قدرت
- پذیرش معیارهای طرف مقابل برای قضاوت (مانند استناد به تورات یا انجیل)
- فراهم‌کردن فضای امن و آزاد برای طرح دیدگاه‌ها
ایشان این اصول را نشان‌دهنده کنش آگاهانه علمی و تمدنی امام رضا (ع) دانستند که در صدد اقناع عقلانی، نه مغلوب‌سازی حریف بودند.
۵. ابعاد کاربست تمدنی مناظرات امام رضا (ع)
الف) در عرصه علمی:
- آغاز هر اقدام تمدنی از ساحت علم
- ضرورت استخراج «سیره علمی اهل‌بیت» و ارائه آن به عنوان الگوی حکمرانی معرفتی
- پیوند بین نظر و عمل به‌مثابه جوهر سیره علمی امام
ب) در عرصه مذهبی:
- تعامل آزاد، عقلانی و اخلاقی میان مذاهب اسلامی
- استفاده از مناظره به‌عنوان ابزار تقریب و عقلانیت مذهبی
ج) در عرصه رسانه‌ای:
- مناظره به مثابه رسانه‌ای برای انتقال پیام و اقناع عمومی
- استفاده از مناظره برای گفتمان‌سازی در دوره حضور امام در مناطق متکثر (بصره، نیشابور، مرو)
د) در عرصه آموزشی و تمدنی:
- تسلط امام بر زبان، منطق و متون گفتمان‌های رقیب
- آموزش زبان و گفتمان رقیب به‌عنوان پیش‌نیاز تعامل تمدنی
- ضرورت ورود مراکز علمی به آموزش تطبیقی و تمدنی
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
در جمع‌بندی این نشست، دکتر عالمی تأکید کرد که مناظرات امام رضا (ع) تنها وقایعی تاریخی یا پاسخ‌هایی کلامی نیستند، بلکه روشی فعال، تمدنی و مدل‌ساز در مواجهه با چالش‌های معرفتی درون و بیرون تمدن اسلامی‌اند. به باور ایشان، فهم و کاربست تمدنی این میراث، می‌تواند الگوی کنشگری علمی و گفت‌وگوگرایانه برای نهاد علم، حوزه، دانشگاه و رسانه در دنیای معاصر باشد.
