به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، همزمان با هفته پژوهش، در راستای سلسله گفتگوهای علمی با مدیران گروه‌های پژوهشکده‌های علمی پژوهشگاه، سراغ دکتر محمدمهدی حکمت‌مهر مدیر گروه معرفت شناسی و علوم شناختی پژوهشگاه رفتیم. در این بخش نظر شما را به گفتگو با وی جلب می‌نمائیم:
لطفاً در خصوص فعالیت‌های گروه توضیح دهید؟
باتوجه به اینکه تحقیقات پژوهشگاه براساس تعریف حوزه‌های تمحض برای هر فرد درنظر گرفته می‌شود دو کار ویژه در گروه در حال انجام امور پژوهشی است:
الف) معرفت‌شناسی فضای سایبر:
با گسترش فضای دیجیتال و نقش روزافزون فناوری‌های اطلاعاتی در زندگی فردی و اجتماعی، پژوهش در حوزه «معرفت‌شناسی سایبر» به ضرورتی انکارناپذیر تبدیل شده است. معرفت‌شناسی سایبر (Cyber Epistemology) یکی از اقسام مهم معرفت‌شناسی کاربردی است که به مطالعه نحوه تولید، توزیع، و اعتبارسنجی دانش در فضای دیجیتال و شبکه‌های سایبری می‌پردازد. این رشته به دنبال درک تأثیر فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی (ICT) بر فرآیندهای شناختی و اجتماعی انسان است. معرفت‌شناسی سایبر به ما کمک می‌کند تا پیچیدگی‌های دانش در عصر دیجیتال را درک کنیم و برای مواجهه با چالش‌های آن ابزارهای لازم را توسعه دهیم. مطالعه در معرفت‌شناسی سایبر، ابزاری قدرتمند برای درک تحولات دانش و شناخت در دنیای دیجیتال است.
معرفت‌شناسی فضای سايبر در ارتباط با دانش‌هاي فلسفه، معرفت‌شناسي و مطالعات فضاي سايبر و به نحوي برآمده از اين سه مي‌باشد و افزون بر این، علومِ شناختی به‌ویژه فلسفه ذهن، هوش مصنوعی و علوم رایانه نیز مدخلیت دارند. این حوزه نه‌تنها به تقویت بنیان‌های معرفتی کمک می‌کند، بلکه در مواجهه با چالش‌های جدید، راهکارهای عملی ارائه می‌دهد و مسیر پیشرفت جوامع را روشن‌تر می‌سازد. بر این اساس دو طرح پژوهشی مستقل و متفاوت درباره «معرفت‌شناسی سایبر» در برنامه گروه معرفت‌شناسی و علوم شناختی
- معرفت‌شناسی سایبر: درآمدی بر گونه‌های معرفت‌شناسی سایبر/ استاد علیرضا قائمی‌نیا: این اثر به مواردی همچون اقسام معرفت سایبر (معرفت دم‌دستی و معرفت فرا‌دستی)، ویژگی‌های معرفتی فضای سایبر، مسایل معرفت‌شناختی فضای سایبر، ساختار معرفت سایبر وثاقت گروی سایبر، معرفت اجتماعی سایبر، معرفت‌شناسی محاسباتی، آینده معرفت سایبر. این اثر به اتمام رسیده است و به انتشارات ارسال شده است.
- معرفت‌شناسي فضاي سايبر/ استاد مهدی عباس‌زاده: تحقیق حاضر، یک مطالعه «بینارشته‌ای» است و از آنجا که در جهت گسترش معرفت و نگرش ما به فضای سایبر صورت می‌بندد، از سنخ «بنیادی» و از آنجا که بالمآل بر نوع واكنش ما نسبت به این فضا تأثير خواهد داشت، به‌نحوي دارای وجه «کاربردی» است. در تحقیق حاضر، سعی بر بهره‌گیری از اصول «لازمه مطالعه و بررسی دقیق فضای سايبر، ابتدا و به نحو مبنائی، نگرش فلسفی و معرفت‌شناختی به آن است. محقق در این تحقیق، ضمن بهره از اصول «معرفت‌شناسی اسلامی»، به مطالعه و بررسی دیدگاههای غربی در مسئله فضای سایبر پرداخته است.
- مطالعات نظری سایبر و هوش مصنوعی: مجموعه گفتارها: در دو سه سال اخیر نشست‌هایی نیز در خصوص فلسفه سایبر برگزار شده است که این نشست‌ها پس از پیاده‌سازی و ویرایش در قالب کتابی به انتشارات ارسال شده است. این اثر مشتمل بر دو فصل و در مجموع یازده گفتار به مسائلی همچون ماهیت و مولفه‌های معرفت‌شناسی سایبر، تحلیل معرفت‌شناختی وجه سیاسی فضای مجازی، ظرفیت‌های فلسفه اسلامی برای مطالعات نظری سایبر، چیستی ذهن دیجیتال، هوش مصنوعی از منظر معرفت‌شناسی، هوش مصنوعی و شناخت ۴E، حیث التفاتی و هوش مصنوعی قوی، نظریه اعتباریات و هوش مصنوعی قوی و متاورس و تجربه دینی می‌پردازد. این اثر به اتمام رسیده است و به انتشارات ارسال شده است.
ب) علوم شناختی:
علوم شناختی(Cognitive Science) یک حوزه میان‌رشته‌ای است که به مطالعه فرآیندهای ذهنی و شناختی انسان و سایر موجودات می‌پردازد. هدف این علم درک ماهیت هوش و شناخت، از جمله یادگیری، حافظه، ادراک، زبان، استدلال، و تصمیم‌گیری است. نظر به اهمیت این حوزه، ضرورت دارد مطالعه‌ای فلسفی در این خصوص انجام شود. مهمترین آثار گروه در این خصوص عبارتند از:
- فلسفه علوم اجتماعی محاسباتی/ استاد قائمی‌نیا: علوم اجتماعی محاسباتی (Computational Social Science) حوزه‌ای میان‌رشته‌ای است که از ابزارها و روش‌های محاسباتی برای مطالعه پدیده‌های اجتماعی، رفتار انسانی، و تعاملات میان افراد و گروه‌ها استفاده می‌کند. این حوزه به‌ویژه با رشد داده‌های بزرگ (Big Data) و پیشرفت‌های فناوری اطلاعات، به یکی از جذاب‌ترین شاخه‌های علوم اجتماعی تبدیل شده است. با عنایت به گسترش علوم اجتماعی محاسباتی و اهمیت بهره‌برداری از پیشرفت‌های هوش مصنوعی در زمینه علوم اجتماعی برای مدیرت جوامع دیجیتال، نگاه فلسفی به این علوم ضرورت دارد تا ابعاد فلسفی آنها مشخص شود و پیامدهای کاربرد آنها در جوامع بیشتر مورد تحلیل قرار گیرد. این تحقیق که در زبان فارسی و حتی در زبان انگلیسی نیز بی‌بدیل است، در صدد مطالعه فلسفی علوم اجتماعی محاسباتی است.
- بدن‌مندی و حکمت متعالیه/ استاد قائمی‌نیا: مطابق بدن‌مندی(Embodiment) شناخت انسان به‌طور جدایی‌ناپذیری با تجربه‌های بدنی، حسی و حرکتی او مرتبط است. به‌عبارت‌دیگر، ذهن نمی‌تواند مستقل از بدن عمل کند و فرآیندهای شناختی به واسطه تعامل بدن با محیط شکل می‌گیرند. این اثر در صدد است تا بدن‌مندی را براساس حکمت متعالیه بررسی و تحلیل کند.
- تحلیل انتقادی هوش مصنوعی قوی (با تاکید بر حکمت متعالیه): بر اساس نظر قائلان به هوش مصنوعی قوی، مغز انسان همچون مجموعه‌ای به هم پیوسته از ریزرایانه‌ها عمل می‌کند که هریک دارای وظایفی مشخص هستند. از اینرو با شناخت هریک از این ریزرایانه‌ها می‌توان موفق به ساخت آن شد. مقصود آنها ساخت هوشی است که واجد حقیقت ذهن آدمی و همه قابلیت‌های ذهن –اعم از آگاهی، اراده، خودآگاهی و عواطف- است. این اثر در صدد است بررسی کند که آیا «هوش مصنوعی قوی» امکان تحقق دارد یا خیر. هرچند حکمت متعالیه مواجه مستقیمی با چالش‌های هوش مصنوعی قوی نداشته است، اما براساس مبانی انسان‌شناختی فلسفی و بالاخص مبانی معرفت‌شناختی حکمت متعالیه می‌تاون در این خصوص سخن گفت.
- بازسازی نظریه نوخاسته گرایی جوهری با تأکید بر حکمت متعالیه/ آقای دکتر محمدحسن فاطمی‌نیا: نوخاستگی جوهری ((Emergent Substance Ontology به عنوان یکی از رویکردهای فلسفی در تبیین ساختار و پویایی واقعیت و در برابر دوئالیسم دکارتی، قائل است جوهر نفسانی به صورت دفعی وارد کالبد جسم می شود. این پژوهش درصدد است با استفاده از مبانی و داده های متافیزیکی فلسفه اسلامی به خصوص حکمت متعالیه، آموزه نوخاسته‌گرایی جوهری را سروسامان بخشیده و آن را در یک چارچوب نظری قوی‌تری صورت‌بندی نماید.
- برون‌گرایی محتوا و مشکل علیت ذهنی؛ بررسی آرای جری فودور/ آقای دکتر عباس مهدوی: هدف اصلی از نگارش این کتاب آشنایی با یکی از مسائل مهم فلسفه ذهن معاصر، یعنی برون‌گرایی محتوا و مشکل علیت ذهنی، از منظر جری فودور آشنا شوند. فودور تلاش کرد که نشان دهد چگونه می‌توان با حفظ برون‌گرایی محتوای ذهنی به‌عنوان یک دیدگاه غالب در فلسفه ذهن، مسئله علیت ذهنی را حل کرد. اهمیت حلّ مشکل علیت ذهنی در این است که حالات ذهنی التفاتی می‌توانند نیروهای علّی‌شان را در جهانی که اساسا فیزیکی است اعمال کنند. این اثر به اتمام رسیده است و به انتشارات ارسال شده است.
- مجموعه جستارها فلسفه ذهن: این اثر مشتمل بر مقالات با موضوع «فلسفه ذهن» است که در چند سال اخیر در مجله ذهن منتشر شده است. شامل مقالاتی درباره فلسفه ذهن است که در سالیان قبل در مجله علمی پژوهشی ذهن منتشر شده است و مشتمل بر هشت فصل است و هر فصل شامل چند مقاله می‌باشد. فصول هشت‌گانه این اثر عبارتند از: نفس / ذهن و بدن، دوگانه‌انگاری، نظریه‌های این‌همانی، یگانه‌انگاری و حذف‌گرایی، ادراک و آگاهی، برون‌گرایی، کارکردگرایی و سازگارگرایی، حیث التفاتی و معنا، فلسفه ذهن و فلسفه اسلامی و فلسفه ذهن و علوم. این اثر به اتمام رسیده است و به انتشارات ارسال شده است.
از تحقیقات جاری در گروه و آثاری که به مرحله چاپ و انتشار رسیده اند، برایمان بگوئید؟
در یکسال اخیر آثار زیر در گروه به اتمام رسیده و برای انتشارات ارسال شده است: معرفت‌شناسی سایبر: درآمدی بر گونه‌های معرفت‌شناسی سایبر؛ برون‌گرایی محتوا و مشکل علیت ذهنی؛ بررسی آرای جری فودور، مجموعه جستارها فلسفه ذهن، مطالعات نظری سایبر و هوش مصنوعی: مجموعه گفتارها، بررسی نظریة انتقادی فینبرگ درباره فناوری‌های نوین رسانه‌ای، با تکیه بر نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبایی/ خانم دکتر سارا طالبی.
اما درباره آثاری که در گروه در حال نگارش است، افزون بر آثاری که اشاره شد، آثار زیر در حال نگارش است:
- گامی به سوی فلسفه علم اسلامی/ آقای دکتر دادجو: این اثر که در مراحل ارزیابی پایانی است، در صدد است پا به پای فلسفه علم معاصر، فلسفه علم اسلامی را دانش واحدی به شمار آورد، و در این دانش هم به مباحثی بپردازد که مبانی اصلی فلسفه علم را تشکیل می‌دهند، هم به مباحثی بپردازد که در فلسفه علم معاصر از آنها غفلت شده است، و هم به مباحث جدیدی بپردازد که فلسفه علم ارسطویی و فلسفه علم اسلامی امکان بحث از آنها را نداشته‌اند و در فلسفه علم معاصر مورد طرح و بحث واقع شده‌اند.
- تاثیر ارزش بر دانش/ آقای دکتر مهدی غیاثوند: این اثر بر دو پرسش اساسی متمرکز است: (۱) آیا نقش آفرینی ارزش‌ها در علم گریزپذیر است؟ (۲) اینکه آیا این نقش‌آفرینی مطلوب است؟
آیا حوزه های تمحض تعریف شده در گروه، اخیراً به روز رسانی شده و یا متناسب با نیاز جامعه هدف تغییر کرده‌اند؟
پیش از هر چیز باید گفت با عنایت به تغییر عنوان گروه به «معرفت‌شناسی و علوم شناختی» اهداف و راهبردهای گروه سال گذشته با حضور ریاست عالیه پژوهشگاه بررسی و به تصویب رسید. پیش‌نویس ساختار معرفتی گروه نیز طی چندین جلسه آماده شده است و ان شاء الله در جلسه شورای علمی گروه با حضور ریاست محترم پژوهشگاه بررسی و مصوب خواهد شد. پس از این مهم، تمحض گزینی انجام خواهد شد.
همانطور که اطلاع دارید، سی و یکمین بهار فعالیت پژوهشگاه را پشت سر گذاشتیم، عملکرد پژوهشگاه و جایگاه آن در تولید علم را چگونه می‌بینید؟
با عنایت به حضور اثربخش اعضای پژوهشگاه در مراکز علمی و حجم بالای کسب رتبه آثار پژوهشگاه در جشنواره‌های علمی، قطعا پژوهشگاه جزو مراکز علمی برتر است. اما برای موفقیت و اثربخشی بالاتر لازم است در مواردی اقدام عاجل تدبیر شود. حوزة فنی سایبر و هوش مصنوعی در سال‌های اخیر پیشرفت فزاینده‌ای داشته است. ادغام هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلف: از رباتیک پیشرفته گرفته تا تولید داده‌های جدید با استفاده از هوش مصنوعی، کاربردهای این فناوری به‌سرعت در حال گسترش است. اما با وجود مخاطرات و چالش‌های فلسفی، کلامی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و حقوقی، زندگی انسان جدید نیز تهدید می‌شود.
قطعا بخشی قابل توجهی از آثار پژوهشگاه باید ناظر به این مخاطرات باشد. در مقابل پژوهشگاه نیز باید از محققان این تحقیقات حمایت جدی داشته باشد. ضمنا یکی از اقدامات عاجل در این خصوص تشکیل مرکز رصد این چالش‌ها در پژوهشگاه است. افزون بر این هریک از اعضای هیئت علمی تجربه‌های پژوهشی گرانبهایی در حوزه دانشی خویش دارند و این فرصت خوبی برای توجه بیشتر به برپایی دوره‌های تحصیلات تکمیلی است تا هم نسل جوان از این تجارب بهره ببرند و هم افراد مستعد جذب شوند.
در انتها، مهمترین دغدغه شما به عنوان مدیر گروه معرفت‌شناسی و علوم شناختی در سال ۱۴۰۳چیست؟
تلقی رایج معرفت‌شناسی را دانشی انتزاعی می‌دانند. اما در سالیان اخیر و در سال جاری این دغدغه بوده است که فعالیت‌های گروه بیشتر بر معرفت‌شناسی کاربردی و مباحث روز همچون سایبر و هوش مصنوعی متمرکز شود. به لطف الهی و اهتمام اعضای محترم گروه، این مهم تا حدی تحقق یافته است.
