زندگی‌نامه امام باقر علیه السلام بر اساس دانشنامه قرآن شناسی
برگرفته از مقاله «امام باقر علیه السلام و قرآن» از گروه قرآن و اهل بیت دانشنامه قرآن‌شناسی
امام باقر (ع) با نام محمد فرزند امام سجاد (ع) و فاطمه دختر امام حسن (ع) است که چون نسب او به امام حسن (ع) و از امام حسین(ع) می‌رسد، ملقب به هاشمیٌ بین هاشمیَین، علویٌ بین علویَین و فاطمیٌ بین فاطمیَین شده است در اول رجب سال ۵۷ قمری در مدینه به دنیا آمد. مشهورترین کنیه ایشان ابوجعفر است که در منابع روایی بیشتر با عنوان ابوجعفر اول از وی یاد می‌شود تا با امام جواد (ع) که کنیه ابوجعفر ثانی دارد، اشتباه نشود. القاب باقرالعلم، شاکر، هادی و امین برای آن حضرت گفته شده که مشهورترین لقب ایشان باقر به معنای شکافنده به نقل جابر بن عبدالله انصاری توسط پیامبر اکرم (ص) پیش از به دنیا آمدن آن حضرت به او داده شده بود. یعقوبی مورخ ابتدا شکافته شدن علم توسط امام باقر (ع) را علت شهرت این دانسته و در ادامه حدیث جابر درباره امام را نقل می‌کند. امام باقر (ع) نقل می‌کند که واقعه کربلا را به یاد داشته و در آن زمان چهار ساله بوده است. آن حضرت در سال ۹۵ هجری پس از شهادت پدرش امام سجاد (ع) به امامت رسید و تا زمان شهادت در سال ۱۱۴ هجری به مدت ۱۹سال امامت را بر عهده داشت و دوران امامت ایشان معاصر با پنج تن از خلفای بنی امیه بود.
امام باقر (ع) در دوره امامتش جنبش علمی را پایه‌گذاری کرد که در دوره امامت فرزندش امام صادق (ع) به اوج خود رسید. به حدی روایات فراوانی از ایشان در زمینه علم دین، آثار و سنت نبوی، علوم قرآن، سیره و فنون اخلاق و آداب نقل شد که تا آن روز از هیچ یک از اهل بیت (ع) نقل نشده بود. در این عصر شیعه تدوین فرهنگ خود شامل فقه و تفسیر و اخلاق را آغاز کرد. آن حضرت قواعد علم اصول را تدوین و دروازه اجتهاد را به روی دانشمندان و طالبان علوم اسلامی باز کرد.
امام باقر (ع) در دوران امامت فرصت مناسبی را برای گسترش فرهنگ قرآنی و استحکام معارف شیعی و ترویج آن در میان اقشار مختلف مسلمانان به دست آورد و به ویژه در تفسیر، شهرت بسزایی یافت، چنانکه دربارة شخصیت علمی ایشان در تفسیر قرآن را برتر از همه فرزندان امام حسن و امام حسين (ع) دانسته‌اند. مالک بن اعین جهنی در شعری امام باقر (ع) را به عنوان منبع علوم قرآنی مردم ستوده که درباره علوم قرآنی فروع زیادی را ترسیم می‌کند.
بخش مهمی از میراث علمی امام باقر (ع) شامل روایات امام در رابطه با قرآن می‌باشد که از لحاظ نقش و کارکرد گاهی برای تفسیر آیات و تبیین مبهمات قرآن و گاهی برای تشریح آیات الاحکام و گاه جهت بیان تاویل و مصداق آیه و موارد دیگر استعمال می‌شوند. پس از امام صادق (ع) بیشترین تعداد روایات تفسیری شیعه، متعلق به امام باقر (ع) است و آرای تفسیری زیادی از آن حضرت در منابع روایی و تفسیری اهل سنت نیز نقل شده است.
عصر امام باقر (ع) که مصادف با دهه‌های آخر قرن اول و دهه‌های ابتدایی قرن دوم هجری بود، فرصتی برای ظهور فقهای بزرگ به خصوص در مدینه بود. منابع اهل سنت امام را جامع مقام علم و عمل و بزرگی و شایسته مقام خلافت دانسته‌اند. امام باقر (ع) در دوران خلافت هشام بن عبدالملک توسط خلیفه اموی مسموم شده و به شهادت رسید.
یادداشت و تلخیص: حجت الاسلام سید محسن شریفی
