به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به همت گروه فرهنگ پژوهی پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه در راستای همایش «بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور» چهاردهمین نشست علمی با عنوان «موانع توسعه فرهنگ دینی» با ارائه دکتر سیدحسین شرف‌لدین، عضو هیئت علمی موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) و حضور اعضا شورای علمی گروه فرهنگ پژوهی و گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی، روز دو‌شنبه ۳۰ خرداد سال جاری به صورت حضوری و مجازی برگزار گردید.
دبیر علمی نشست دکتر فخرزارع پس از بیان اهداف برگزاری همایش، خاطر نشان کرد مقرر است مجموعه نشست‌ها و کرسی‌های علمی پیش از همایش در چهار محور اصلی هویت ساختار انقلابی فرهنگ؛ نقَادی ساختار فرهنگی کنونی؛ وضعیت مطلوب ساختار فرهنگی کشور؛ چگونگی بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور برگزار گردد. وی اظهار امیدواری کرد که نتایج حاصل از این همایش و تلاش‌های دیگر بتواند در جهت تاکیدات مقام معظم رهبری مدظله پیرامون تحول ساختار فرهنگی کشور که در بیانات مختلف خود بر آن تأکید داشته‌اند به این امر مهم و بنیادی کمک کند.
در ادامه آقای دکتر سیدحسین شرفالدین به طرح بحث پرداخته و بیان کرد موضوع توسعه فرهنگی به ظاهر امر ساده‌ای است اما حواشی و مقدمات وسیع و گسترده‌ای دارد. فرهنگ دینی و هویت گفتمانی اسلامی مانند همه پدیده‌های اجتماعی به مرور زمان و تحت تاثیر عوامل مختلف درجاتی از تغییر و تطور را تجربه کرده و می‌کند و این تغییرات نه با ماهیت مضاف یعنی فرهنگ تعارض دارد و نه با ماهیت مضاف‌الیه یعنی دین.
ایشان مقدماتی را برای ورود به اصل بحث ارائه کردند و بیان داشتند تا در زمینه فرهنگ، توسعه فرهنگی، موانع توسعه و امثال آن تعاریف و مبادی تصوری بحث به درستی تفهیم نشود نمی‌توان نتایج مناسبی را از آن برداشت کرد. از جمله مباحث مقدماتی شناخت مفاهیمی است که در این بحث مورد نظر است.
وی سپس به توصیف و بررسی مفاهیم مورد نظر در بحث پرداخت و بیان داشت: درک من از فرهنگ بخش برساخته محیط انسانی است که متضمن دو دسته عناصر مادی و غیرمادی است؛ در مقابل طبیعت که بخش خداساخت محیط انسانی است. فرهنگ جامع‌ترین نظام معنایی است که بشر در طول تاریخ خود بدان رسیده و از نسلی به نسل دیگر آن را منتقل می‌کند. این مقوله دارای ویژگی‌هایی از جمله قصدمند بودن، موقعیت‌مندبودن، دارای کارکرد بودن و غیره است که به عنوان یک نظام معنایی در ساحت‌های مختلفی تبلور می‌یابد اما نمی‌توان به صورت عینیت‌یافته آن را مشاهده کرد و جنس و فصل و حد و رسم معینی را برای آن مشخص کرد. فرهنگ در ضمیر و ذهن انسان تبلور می‌باید. فرهنگ انسانی در مقام حدوث و بقا و استمرار و تحول و تطور و نیز از حیث کیفیت و جهت، ا زمنابع متعددی تاثیر پذیرفته است که دین یکی از منابع و مصادر شکل‌گیری آن است. فرهنگ گرچه از این بن‌مایه اتزاق می‌کند اما موقعیتی متفاوت از آن دارد. دین یک منظومه معنایی قدسی است که دارای ابعاد و حوزه‌ها و سطوح مختلفی است. اسلام به اعتبار ظرف نزول و آمیخته‌شدن با فرهنگ بشری و در عین وحدت تکثرهایی از جمله شرایع مختلف و فرهنگ‌های اجتماعی را ذاتا و قهرا پذیرفته است؛ لذا میتوان به روشنی از فرهنگ دینی بحث به میان آورد. دین اگرچه یک امر آسمانی است ولی به تدریج به عرصه عینی ظهور یافته و به اعتبار وجه زمینی‌بودنش، فرهنگ می‌شود.
دانشیار موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی ادامه داد: سه جلوه فرهنگی مختلف را میتوان برای اسلام – به مثابه دین- تصور کرد: یکی فرهنگ اسلامی منتشر در جامعه مومنان که با میانجی دینداران ظهور یافته و در قالب سبک‌های زندگی، الگوهای منش، ارتباطات انسانی و به طور کلی زیست‌جهان انسان تبلور می‌یابد که به آن فرهنگ عامه دینی یا فرهنگ عمومی گفته می‌شود ؛دیگر آن که در قالب دانش‌ها و معارف جلوه می‌کند که عالمان حسب درک خود در پاسخ‌دهی خود در جامعه آنرا مطرح کرده‌اند و جلوه دیگر آن تاثیرات تبعی دین که در دستاوردهای دیگر بشری نمود یافته است مانند دانش‌ها، فلسفه‌ها، نظامات حقوقی و اخلاقی و غیره.
وی اظهار داشت: توسعه فرهنگی زیرساخت انواع دیگر توسعه است و در واقع توسعه انسان است زیرا ابتدا در جنبه‌های انفسی و سپس در عالم آفاق و بیرونی تجلی می‌یابد. توسعه فرهنگ و فرهنگی ممکن است مصادیق مهمی را شامل شود از جمله: توسعه فرهنگ دینی به طور کلی، بدون تفاوت بین تلقی‌های مختلف از فرهنگ/ یا توسعه کمی و کیفی دانش‌ها و معارف الهیاتی/ یا توسعه سازمان‌های دینی/ یا توسعه فرهنگ درونی شده در نفوس انسان‌ها/ یا توسعه کمی و کیفی در فرهنگ نهادی شده یا در فرهنگ دینی نمادین یا در فرهنگ دینی متجسم و متجسد/ و یا توسعه در ابعاد کارکردی دین.
در ادامه ایشان به عمده‌ترین موانعی که بر سر راه توسعه فرهنگ دینی در جامعه کنونی ایران وجود دارد پرداخت که در چندین مقوله دسته بندی شد. یکی از موانع تلقی حداقلی از دین در مقابل تلقی حداکثری از آن است؛ مانع دیگر این است که عده‌ای گمان کرده‌اند دین چون پدیده‌ای فرازمانی و فرامکانی است اگر آن را فرهنگی کنیم، دین را تقلیل داده‌ایم و توسعه فرهنگ دینی از چابکی و چالاکی دین خواهد کاست؛ مانع سوم ادعای ضعف گشودگی و انعطاف فرهنگ دینی است بدین معنا که عده‌ای معتقدند دین آنگونه نیست که بتواند تن به پذیرش فرهنگ و توسعه فرهنگی دهد وچنانچه این اتفاق بیفتد از گشودگی‌هایش کاسته می‌شود؛ چهارم اینکه برخی معتقدند فرهنگ دینی اساسا آمادگی ندارد که مشمول برنامه‌ریزی‌ها و مهندسی‌های مختلف شود. دین جوشیده از درون است و نمی‌توان آن را به صورت عینی مهندسی کرد و بحث برای توسعه فرهنگ اساسا توهم است؛ مانع پنجم این است که ما بسیاری از اطلاعات دینی را جز آنچه برای ما آنهم در مورد حلال و حرام نقل شده به درستی در دست نداریم؛ با این وصف چگونه میتوان زندگی را بر اساس آنچه حاق دین بوده و در فرهنگ و زندگی اهلبیت جریان داشته جنبه الگویی برای مومنان داشته باش؟؛ ششم این که حوزه‌های علمیه ر فرایند فرهنگ‌سازی چندان مشارکت جدی نیافته‌اند خصوصا از دوران قاجار به این‌طرف که بین نهاد فرهنگ و علم جدایی افتاده است. در این وضعیت علما متولی هدایت فرهنگ جامعه نبوده‌اند و فقط به بخش‌های اندکی از دغدغه‌های فرهنگ دینی پرداخته‌اند به ویژه که زبان مورد استفاده کنونی را هم برای انتقال مفاهیم کمتر در دست دارد. هفتم ضعف بهر‌ه‌گیری عالم دین از ظرفیت بالقوه اجتهاد است که اولا در فقه محدود شده آن هم به حاشیه‌نویسی بر برخی متون اصلی اکتفا شده است و مضاف بر آن یک روش‌شناسی اجتهاد هم بر آن حاکم نیست. هشتمین مانع ضعف التفات فقه موجود یا دانش‌های حوزوی به مسائل جاری اجتماعی است؛ البته در جریان انقلاب اسلامی اتفاق‌هایی در این زمینه افتاد اما هنوز فاصله زیادی تا حد مطلوبیت داریم.
مخدوش بودن جایگاه عقل در فهم و تفسیر شریعت، ناسازگاری بین یافته‌ها و دواعی علوم انسانی و اجتماعی رایج با اقتضائات فرهنگ و معرفت دینی؛ همچنین جدی نگرفتن تخصص‌ها در حوزه‌های علمیه و وجود برخی تعارضات موضعی در فرهنگ دینی ما مانند تعارض میان سنت و مدرنیته، تعارض بین دینی و سکولار، بین عقلی و شرعی، بین علمی و دینی، اسلامی و ایرانی، ناهماهنگی میان سرعت و شتاب تحولات اجتماعی با فرهنگ دینی و غیره، از جمله موانع مهم دیگری است که باید مورد بحث و بررسی قرار گیرد
ایشان اظهار داشت: در اینجا منظور از تطوراتی که در دین مورد نظر است، دین در مقام تعریف و مفهوم نیست بلکه منظور دینی است که در اجتماع به ظهور رسیده و آثار و نتایج در جامعه دیده می‌شود. و منظور از موانعی که در این میان مورد بررسی قرار می‌گیرد کلیه موانع و زمینه‌های ذهنی و عینی، مادی و غیرمادی، ایجابی و سلبی، برون‌گفتمانی‌و درون‌گفتمانی و غیره است که از رشد و تطور فرهنگ و مولفه‌های آن بحث می‌کند.
ادامه جلسه به طرح پرسش‌های شرکت‌کنندگان در نشست علمی اختصاص داشت که آقای دکتر شرفالدین به این سوالات پاسخ دادند و تفصیل مباحث و پاسخ‌های ایشان به سوالات انشالله در مجموعه جستارها ارائه خواهد شد.
در پایان آقای دکتر فخرزارع دبیر علمی همایش یادآور شد: مجموعه ایده‌هایی که در نشست‌های مختلف ارائه شده به همراه یادداشت ارائه‌کنندگان و نیز پرسش‌های مهم طرح شده و پاسخ‌آن‌ها، در مجموعه جستارهایی پیرامون موضوع همایش منتشر خواهد شد. همایش بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور در مرداد ماه با حضور و ارائه سخنرانی توسط صاحب‌نظران حوزه فرهنگ برگزار می‌گردد.
