به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به نقل از روابط عمومی مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدحسن جواهری، عضو هیئت گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه در ویژه‌برنامه تلویزیون اینترنتی «پاسخ» وابسته به مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه با اشاره به بررسی پوشش در عصر پیامبر اکرم(ص) گفت: جامعه مسلمان در دوران جاهلیت سه یا چهار نوع پوشش داشتند و زنان اهل کتاب شامل یهودیان و مسیحیان غالباً با پوشش کامل بودند و منطقه زیست آن‌ها هم متفاوت بود، اما در مناطقی که بت‌پرست بوده سپس به جامعه مسلمان تبدیل شدند، بنابر اسناد و شواهد تاریخی سه نوع پوشش را می‌شناسیم.
وی اظهار کرد: عموم مردم و طبقه عادی جامعه زمان پیامبر(ص)، معمولاً به این صورت لباس می‌پوشیدند که در بیرون منزل چیزی موسوم به «ثیاب» شبیه به مانتو در عصر حاضر بر تن داشتند و همراه با آن پارچه‌ای که از پشت سر آن را می‌بستند به روی سرشان بود، علاوه‌بر این، معمولاً دامن بلند می‌پوشیدند که روی پای آن‌ها می‌افتاد و یا اگر شلوار می‌پوشیدند، فراخ بود.
جواهری با اشاره به دسته‌بندی نوع لباس افراد جامعه حجاز پیش از اسلام به جز اهل کتاب گفت: این دسته‌بندی با پوشیدن یا عدم پوشیدن برخی لباس‌ها مشخص می‌شد و مهمترین آن‌ها لچکی بوده که بر روی سر زنان بسته می‌شده است، زیرا کنیز‌ها مطلقاً اجازه نداشتند چیزی روی سرشان بپوشند و به این وسیله از زنان آزاد شناخته می‌شدند.
وی بیان کرد: عده‌ای هم در آن زمان به نحوی سلبریتی‌های آن دوران محسوب می‌شدند و شامل زنان امرا، حاکمان قبایل و تجار بزرگ بودند که این افراد حجاب کامل و صددرصدی داشته و حتی روی صورتشان نقاب می‌پوشیدند، آن‌ها به حجاب خود افتخار می‌کردند و بر خود می‌بالیدند که حجابشان را جز برای شوهرشان یا برادر و پدرشان برنمی‌داشتند.
آماده‌سازی زمینه برای حکم حجاب توسط پیامبر(ص) با پرداختن به عفاف
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با تأکید بر اینکه دین مبین اسلام و پیامبر اکرم(ص) در قدم‌های اول به موضوع عفاف پرداخت، تصریح کرد: پیامبر اسلام(ص) در مکه به حجاب نپرداختند اما با تأکید و پرداختن به عفاف زمینه را برای حکم حجاب آماده کردند، حکم حجاب دارای دو ویژگی است؛ یکی از آن‌ها این است که این حکم یک حکم اجتماعی و دیگر اینکه نماد اسلامی بودن یک جامعه است.
وی با بیان اینکه بعضی از احکام قرآنی به تدریج نازل شده است، مثلاً خداوند در قرآن کریم حکم شراب را به تدریج نازل کرد و به یکباره آن را تحریم نکرد، گفت: حکم حجاب نیازمند نهادینه شدن مقدماتش بود تا وقتی این حکم آمد کسی آن را پس نزند، از دیگر نیاز‌های این حکم شکل گرفتن نظام اسلامی و قوی بودن آن و سومین نیاز از بین رفتن نظام طبقاتی اجتماعی بود.
جواهری نزول حکم حجاب را تدریجی خواند و افزود: این حکم پس از نهادینه شدن مقدماتی همچون ایمان و عفاف در مدینه نازل شد، براساس روایت مشهور حدود سال چهارم هجرت و بعد از جنگ احد اولین آیه حجاب نازل شد. این آیه بعد از حادثه‌ای نازل شد که طی آن چشم جوانی به سوی یک خانم خیره می‌شود و در اثر این خیره شدن حواس او پرت شده و ناگهان به دیواری اصابت می‌کند، با این اصابت تکه چوبی در چشمش فرو می‌رود و چشم او خونی می‌شود؛ سپس خدمت رسول الله(ص) رفت و در پی آن بود که اولین آیه حجاب نازل شد.
این پژوهشگر قرآنی با اشاره به اینکه اولین آیه حجاب مربوط به حجاب ابتدایی بود، گفت: از آنجا که این آیه مربوط به حجاب ابتدایی بود و این میزان از حجاب را زنان پیامبر(ص) داشتند، خطاب آن به زنان آن حضرت نبود، در این آیه آمده است که این لچک یا خِماری که بر سر می‌کنید را طوری ببندید که سر، سینه و گردن و گلو را کامل بپوشاند.
خطاب اولین آیه حجاب به زنان مؤمن بود
جواهری ادامه داد: از برخی روایات استفاده می‌شود که این خِمار بزرگ بوده و حتی ذِراع (از آرنج تا نوک انگشتان) را هم می‌پوشانده است، این دستور فقط در مورد مؤمنات بوده و شامل کنیز‌ها نمی‌شده است. خداوند در این آیه می‌فرماید: «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ..؛و زنان مؤمن را بگو تا چشم‌ها از نگاه ناروا بپوشند و فروج و اندامشان را از عمل زشت محفوظ دارند و زینت و آرایش خود جز آنچه قهرا ظاهر می‌شود بر بیگانه آشکار نکنند.(سوره نور/آیه ۳۱)
وی اولین آیه حجاب را شامل تعیین محارم دانست و گفت: نکته دیگری که در این آیه مشاهده می‌شود، تأکید خداوند بر این موضوع است، زنانی که پا‌های آن‌ها ملحقات و زینت‌هایی داشتند، پاهایشان را بر زمین نکوبند، خداوند در این مرحله لباس زنان را مورد تصریح قرار نداد و به این ترتیب حکم حجاب ابتدایی در سال چهارم هجری تا این مرحله نازل شد.
جواهری در پرداخت به روند تداومی احکام حجاب در قرآن کریم، تصریح کرد: پس از اینکه مدتی (حدود چند ماه) از نزول اولین آیه حجاب گذشت، خداوند در آیه ۶۰ سوره نور عده‌ای از حکم حجاب مستثنی کرد، این استثنا شامل زنان سالمند و کسانی بود که به دلیل کهولت سن زمان ازدواجشان گذشته است که در این باره آمده است، این افراد مشکلی ندارد که ثیابشان (لباس رویین) را بردارند. برداشت این است که وقتی اجازه هست ثیاب را برداند پس خِمار هم به طریق اولی قابل برداشتن است.
وی افزود: خداوند در ادامه تبیین استثنای زنان مسن از حجاب کامل، می‌فرماید: «در عین اینکه کهنسال هستید و نیاز به حجاب کامل ندارید، اما عفت و پاکدامنی شما می‌طلبد ثیاب را همچنان داشته باشید و اگر ثیاب را بردارید عفت شما از بین می‌رود؛ هرچند که این بی عفتی به شرط اینکه زینتی بر خودتان ملحق نکرده باشید، مفسده چندانی برای جامعه نخواهد داشت.»
حجاب مرز عفاف است
عضو هیئت گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه ادامه داد: خداوند عفاف و حجاب را لازم و ملزوم یکدیگر اعلام می‌کند، حجاب مرز عفاف است و کسی که آن را کنار بگذارد عفتش مخدوش می‌شود، اما این به‌طور قطع به معنای فاسد بودن شخص نیست ولی این امر می‌تواند شروع و زمینه‌ساز مفسده‌هایی باشد.
وی زنان پیامبر اسلام(ص) را دارای نقش الگویی برای جهان اسلام دانست و بیان کرد: تقریباً حدود دو و نیم سال بعد از اولین آیات حجاب خداوند متعال برای جامعه اسلام الگو ایجاد کرد، از آن زمان به بعد بود که خداوند، به زنان پیامبر(ص) اوج داد و آن‌ها را مادران امت اسلامی خواند، از آن وقت به بعد مسلمانان زنان پیامبر اکرم(ص) را مادر خطاب می‌کردند.
جواهری یادآور شد: خداوند در آیه ۳۲ سوره احزاب می‌فرماید: «یَا نِسَاءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا؛ ای همسران پیامبر! شما اگر پرهیزکاری پیشه کنید، مانند هیچ یک از زنان نیستید، پس در گفتار خود، نرمی و طنّازی نداشته باشید تا کسی که بیمار دل است طمع کند، و سخن پسندیده و شایسته گویید.»
وی گفت: پس از این بود که آیه نازل شد: «وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ؛ در خانه هایتان بمانید.»(سوره احزاب/آیه ۳۳) بعد از این بود که حمامات را در داخل منازل ساختند که زنان پیامبر(ص) بی دلیل به بیرون از خانه نروند، سپس آیه نازل شد که اگر نامحرمی مثلاً از قبیله خانم پیامبر(ص) آمده و بخواهد چیزی به او بدهد یا از او بگیرد، باید از پس پرده این کار انجام شود؛ آیه ۵۳ سوره احزاب می‌فرماید: «وَ إِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ؛ و زمانی که از همسرانش متاعی خواستید از پشت پرده و حجابی از آنان بخواهید.»
این قرآن‌پژوه مسئله حجاب را یکی از مهمترین مسائل اجتماعی در دوران صدر اسلام برشمرد و اظهار کرد: در زمان پیش از اسلام نیز این مسئله از اهمیت بالایی برخوردار بود. یکی از جنگ‌های بزرگ تاریخ عرب در حجاز بر سر این بود که چند جوان می‌خواستند نقاب از چهره یک زن بردارند و این جنگ تعداد عظیمی کشته داد و سال‌هایی به طول انجامید.
عمومیت پیدا کردن الزام به حجاب
وی افزود: زنان پیامبر(ص) با نزول آیه ۵۳ سوره احزاب دیگر پرده‌نشین شدند و سپس با نازل شدن آیه ۵۹ سوره احزاب که آیه نهایی حجاب است، الزام به حجاب عمومیت پیدا کرد. در بخشی از آخرین آیه حجاب که در آن بر پوشیدن «جلباب» تأکید دارد، فرمود: «که ای پیامبر با همه الگوهایت(همسرانت) به میدان بیا و مردم را به رعایت حجاب دعوت کن.»
جواهری تصریح کرد: در آیه جلباب خداوند می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا؛ ای پیامبر، به همسرانت و دخترانت و همسران کسانی که مؤمن هستند بگو چادرهایشان را بر خود فرو پوشند، این پوشش به اینکه به عفت و پاکدامنی شناخته شوند نزدیک‌تر است، و در نتیجه از سوی اهل فسق و فجور مورد آزار قرار نخواهند گرفت و خدا همواره بسیار آمرزنده و مهربان است.»
وی گفت: خانم‌ها در مقابل نامحرم باید جلباب بپوشند، جلباب لباس بسیار بلند و پوشش کاملی بود که سراسر بدن را می‌گرفت و از ثیاب هم بی نیاز بود، در برخی از روایات آمده است که بعد از آمدن این آیه زنان ملحفه (چادر شب) می‌پیچیدند و نصف صورت خود را می‌پوشاندند.
جواهری ادامه داد: برخی از فقها براساس این روایات واجب کرده بودند که خانم‌ها بخشی از صورت خود را هم بپوشانند، این موضوع را در سبک پوشش افراد نسل‌های گذشته خودمان هم مشاهده کرده‌ایم؛ جلباب، پوششی کامل محسوب می‌شد که در قرن دوم هجری با تغییرات واژگانی به‌عنوان عبا برای مردان نیز مورد استفاده قرار گرفت.
نهی قرآن در مورد لباس‌های بدن نما
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: آخرین مرحله حکم حجاب در مورد پوشیدن جلباب نازل شد. در این آیه تأکید شده است بر اینکه پوشش کامل باشد و به بدن هم نچسبد «یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ»؛ این موضوع چیزی شبیه چادر و عبای حال حاضر را در ذهن تداعی می‌کند؛ جامعه صدر اسلامی، جامعه‌ای است که در آن افراد مشهور و ممتاز دارای پوشش محکم‌تری بودند و این موضوع یک برتری اجتماعی را برای فرد به دنبال داشت.
جواهری با یادآوری اینکه پیامبر اکرم(ص) نیازی به ایجاد الزامات قانونی برای رعایت حجاب پیدا نکردند، اظهار کرد: با توجه به اینکه در جامعه عصر حیات رسول‌الله(ص)، مسئله حجاب یک برتری عرفی و ترفیع اجتماعی محسوب می‌شد، پیامبر اکرم(ص) در این زمینه نیاز نبود الزامات قانونی را در این رابطه وضع نمایند زیرا خود جامعه به این سمت رغبت داشته و خود به خود به سوی رعایت حجاب تلاش می‌کرد.
وی بیان کرد: باید دقت کرد در جامعه کنونی ما که بحث کنیز‌ها به طور کلی برچیده شده است زیرا اسلام با برنامه‌ای که آورد موجب از بین رفتن این نوع دسته‌بندی اجتماعی و اختلاف طبقاتی شد، از سوی دیگر در این عصر جمع زیادی از سلبریتی‌ها هم برعکس مسئله حجاب عمل می‌کنند، حال باید نظام اسلامی تدبیری بیندیشد در جهت اینکه این حکم اجتماعی الهی که نماد اسلامیت یک جامعه هم است، به خوبی در سطح جامعه پیاده شود.
عضو هیئت گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه در پایان تشویق به حجاب و الگوسازی را از مباحث برگرفته شده از آیات قرآن کریم برشمرد و گفت: در حجاب ابتدایی هرچند ثمراتی داشته است، اما خداوند ثمره‌ای برای آن مشخص نکرد اما در مورد حجاب کامل فرمود: «ذَلِکَ أَدْنَی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ؛ زن اگر با حجاب کامل بیرون بیاید مورد طمع مردان قرار نمی‌گیرد و مصون‌تر می‌ماند.»(سوره احزاب/ آیه ۵۹) این حکمت بزرگی است که در جوامع مختلف بشری تجربه شده است.
