پیوند حوزه‌های طبیعی و انسانی در اسناد بالادستی

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی ترویجی هفتم از سلسله جلسات بیانیه گام دوم و پیوند حوزه‌های طبیعی و انسانی با عنوان «پیوند حوزه­‌های طبیعی و انسانی در اسناد بالادستی(مطالعه موردی: بیانیه گام دوم انقلاب)»، توسط گروه مطالعات انقلاب اسلامی پژوهشگاه با همکاری نهادهای تحقیقاتی در روز چهارشنبه ۸ اسفندماه ۱۴۰۳ در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد.

دکتر داود امینی، دانشیار دانشگاه افسری امام علی (ع)، در ابتدا یادآور شدند که مقام معظم رهبری(مدظله‌العالی) فرصت‌هاي مادي را همان توان‌هاي محيطي و جغرافيايي كشور اعم از موقعيت جغرافيايي، منابع معدني، ذخاير انرژي، خاك حاصلخير، تنوع اقليمي و… مي‌دانند كه از سوي خداوند متعال در قلمرو سرزميني ايرانيان به وديعه گذاشته شده است. بحثی که در این کرسی ترویجی ارائه می‌شود بر پایه مقاله علمی-پژوهشی با عنوان »تحليلي بر بيانيه گام دوم انقلاب در حوزة بهره‌برداري از جغرافياي طبيعي در توسعه اقتصادي كشور» است که با همکاری دکتر حمید پناهی، دانشیار دانشگاه جامع علوم انتظامی امین، نوشته­ایم. تحقیقات دیگری مانند «جغرافیا از منظر مقام معظم رهبری» و «امنیت زیست­محیطی از منظر مقام معظم رهبری» در دستور کار قرار دارند. ضروری است برای گسترش کمی و کیفی چنین تحقیقاتی، برنامه­‌ریزی بلندمدت انجام شود. این کرسی ترویجی از جمله کارهای بایسته­ای است که در این راستا قدم بر می­دارد. محتوای مقاله ارائه شده در این کرسی ترویجی، به­صورت فشرده بدین شرح می­باشد:

چکیده

برنامه‌ريزي‌هاي كلان و همه‌جانبه براي بهره‌برداري بهينه و منطبق بر راهبردهاي توسعه پايدار از توان‌هاي محيطي كشور مي‌تواند متضمن تعالي، توسعه و پيشرفت اقتصادي كشور باشد. مقام معظم رهبری^{(مدظله‌العالي)}، در منويات و ابلاغيه‌هاي سياست‌هاي كلان كشور در حوزه‌هاي مختلف قابلیت‌های جغرافیای طبیعی كشور را از عوامل اصلی قدرت ملی مورد تأکید قرار داده‌اند. تنوع اقليمي، موقعيت جغرافيايي حساس‏، نقش مواصلاتي و ارتباطي، خاك حاصلخيز، سواحل طولاني و بكر، سرمايه‌هاي معدني، ذخاير  انرژي نفت و گاز از اهم قابليت‌هاي جغرافيايي كشور است كه مقام معظم رهبري^{(مدظله‌العالي)} در بيانيه گام دوم تحت عنوان فرصت‌هاي مادي كشور ياد كردند. معظم‌له معتقدند با اتكا به اين ثروت‌هاي خدادادي مي‌توان درآمدهاي ملي را افزايش داده و كشور را ثروتمند و بي‌نياز به معني واقعي نموده و مشكلات كشور در حوزه‌هاي اقتصادي را مرتفع ساخت. در اين تحقيق، به روش توصيفي و تحليلي، با آسيب‌شناسي فرايند بهره‌برداري از منافع جغرافياي طبيعي كشور در چهل سال گذشته و با تجزيه و تحليل فرمايشات مقام معظم رهبري^{(مدظله‌العالي)} راهبرد بهره‌برداري از توان‌هاي جغرافياي طبيعي براي تعالي و پيشرفت كشور بر مبناي رونق اقتصاد درون‌گرا، تحقق عدالت فضايي و جغرافيايي، حفظ حقوق محيط زيست، بهينه‌سازي برنامه‌هاي توسعه بر مبناي واقعيت‌هاي طبيعي، ارتقاء ضريب پايداري محيطي، تقليل معضلات زيست محيطي، تحقق الگوي پيشرفت اسلامي- ايراني و ارتقاء عزت، انسجام و اتحاد ملّي و شكوفايي تمدن اسلامي محرز گرديد.

بیان مسأله

توصيه‌هاي مقام معظم رهبري^{(مدظله‌العالي)} در بيانيه گام دوم انقلاب كه در هفت حوزه علم و پژوهش، معنويت و اخلاق، اقتصاد، عدالت و مبارزه با فساد، استقلال و آزادي، عزت ملي، روابط خارجي، مرزبندي با دشمن و سبك زندگي است. خطاب معظم‌له كل مردم و مسؤلان كشور در بخش‌هاي دولتي و خصوصي با همه سلايق، تخصص‌ها، گرايش‌ها، اصناف، فرهنگ‌ها، قوميت‌ها و… است. در اين بين جغرافي‌دانان، جغرافيانويسان، پژوهش‌گران و استادان علوم جغرافيايي بايد با تبيين جايگاه رفيع علم جغرافيا در سرنوشت كشور بر مبناي فرمايشات و منويات مقام معظم رهبري^{(مدظله‌العالي)} در گام دوم با شناسايي آسيب‌هاي موجود در استفاده كاربردي از اين علم در پيشرفت كشور با محور قرار دادن توصيه‌هاي هفتگانه رهبري، نسبت به ارائه راه‌كارهاي عملياتي اقدام نمايند تا ارزش و اهميت واقعي علم جغرافيا در كشورداري تعيين و اثبات گردد.

براي تحقق اين مهم ابتدا اهم چالش‌هاي موجود در مطالعات جغرافياي طبيعي كشور در چهل سالي كه از عمر انقلاب سپري مي‌شود، در حیطه تحقيق و پژوهش جغرافيايي، معنويت و اخلاق جغرافيايي، جغرافياي اقتصادي، عدالت جغرافيايي، سبك زندگي مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت.

روش‌تحقیق

اين تحقيق از نظر هدف، کاربردی-توسعه‌ای، و در آن از روش پژوهش زمینه‌ای استفاده شده است. از نظر نوع، جزء پژوهش‌هاي کیفی است. در اين تحقيق برای تجزيه و تحليل داده‌ها از نظریه‌ داده‌بنیاد استفاده شد. اين شيوة با رويكرد استقرايي با يك سري رويه‌هاي سيستماتيك (كدگذاري باز، كدگذاري محوري و كدگذاري انتخابي) بر مبناي سه عنصر مفاهيم، مقوله‌ها و مضامين براي رسيدن به مرحله‌اي از شناخت از موضوع مورد مطالعه، نظريه‌اي را بر اساس داده‌هاي واقعي ساخته است را مطرح نماید.

مراحل پنج­گانه تحليل داده‌بنياد در تحقيق

یافته‌ها

اهم شاخص‌های جغرافیایی مؤثر بر الگوی جغرافیای اقتصادی کشور و تحقق توسعه اقتصادی کشور بر اساس منویات مقام‌ معظم رهبری^{(مدظله‌العالی)} با محوریت شش حوزه تأکید شده در بیانیه گام دوم انقلاب، شامل حوزه‌های، تنوع اقلیمی کشور؛ هوا، آب و خاک؛ موقعیت جغرافیایی؛ معادن و ذخایر نفت و گاز؛ سواحل و بنادر؛ جنگل‌ها و مراتع و آمایش سرزمین است.

مقوله‌هاي استخراج شده از فرمايشات مقام معظم رهبري بر اساس مضامين شش‌گانه

الگوي استخراج شده از كدگذاري محوري فرمايشات مقام معظم رهبري
در مضامين شش­گانه بر اساس مدل پارادايمي

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

با تجزيه و تحليل گفتمان مقام معظم رهبري^{(مدظله‌العالي)} مشخص شد، راهبرد ايشان در قبال توانمندي‌هاي محيطي كشور، راهبردي فرصت‌محور و منطبق بر برنامه‌ريزي مدون براي اتكا به فرصت‌هاي مادي كشور بر مبناي استفاده پايدار و بهينه از فرصت‌هاي جغرافيايي جهت هموار شدن مسيرهاي تعالي و توسعة اقتصادي كشور است. مقام معظم رهبري^{(مدظله‌العالي)} مزيت‌هاي جغرافيايي كشور را از عوامل زمينه‌ساز درون‌گرايي اقتصاد، پايداري اقتصادي و كاهش وابستگي به كشورهاي خارجي عنوان مي‌نمايند. زيرا كه از منظر ايشان، رشد بهره‌وری در اقتصاد از طريق به‌کارگیری ظرفیت و قابلیت‌های متنوع در جغرافیای طبيعي کشور يك راهبرد محوري تلقي مي‌شود.

براي محور قرار گرفتن توان‌هاي محيطي در اقتصاد كشور، مقام معظم رهبري^{(مدظله‌العالي)} انجام پژوهش‌ها و تحقيقات كاربردي در شركت‌هاي دانش‌بنيان توسط استادان و فارغ‌التحصيلان جوان علوم جغرافيايي و مطالعات محيطي و برقراري ارتباط بين پژوهشگران، انديشمندان و استادان با صنعت در راستاي تبديل ايده‌ها به پديده‌ها و نهادينه‌سازي ابتكارات ثبت شده در وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، شركت‌ها و… توصيه مي‌شود.

يكي از الزامات استفاده پايدار اقتصادي از توان‌هاي جغرافياي طبيعي كشور، اخلاق‌گرايي، عدالت‌محوري، پرهيز از اسراف‌گرايي و پياده‌‌سازي اصول و مباني اقتصاد مقاومتي در اين حوزه، برنامه‌ريزي براي صيانت و حفاظت از ثروت‌هاي طبيعي كه عموم مردم در آن سهيم هستند، مي‌باشد. آفت بزرگي كه امروزه منابع طبيعي و ملي كشور را در معرض تهديدات قرار داده، ويژه‌خواري، تعدي و تعارض، رانت‌خواري در حوزه بهره‌برداري شخصي و تاراج منافع ملّي است. براي مقابله با اين اتفاقات شوم، برنامه‌ريزي براي كاهش آسيب‌هاي متوجه محيط جغرافيايي كشور از طريق مقابله با ويژه‌خواري و رانت‌خواري در بهره‌برداري انحصاري و شخصي از منابع طبيعي كشور مي‌تواند به عنوان عاملي براي كاهش ضريب شكنندگي محيط زيست و پايداري محيطي گردد. اين مهم مي‌تواند از طريق اعلام يكي از شعارهاي سال از سوي مقام معظم رهبري^{(مدظله‌العالي)} به عنوان سال صيانت از محيط زيست و ثروت‌هاي طبيعي كشور باشد. راه‌كار ديگر ايجاد كارگروه‌هاي تخصصي با حضور نمايندگاني از قواي سه‌گانه براي به روزرساني قوانين و مقررات موجود، تصويب قوانين جديد با چارچوب مدون و تمام جوانب حقوقي، قانوني و اجرايي در قالب تقويت يگان‌هاي محيط‌بان، ارتقاء قاطعيت سيستم قضايي كشور در برخورد با هنجارشكنان و سوء‌استفاده كنندگان، فرهنگ‌سازي عمومي و… است.

در ادامه جلسه، دکتر حمید پناهی، دانشیار دانشگاه جامع علوم انتظامی امین،(یکی از نویسندگان مقاله ارائه شده در کرسی ترویجی هفتم)، تاکید کردند بیانیه گام دوم انقلاب، سندی راهبردی است که نقشه راه آینده(چهل سال آینده) را ترسیم می­نماید. اهمیت دادن به جوانان، توجه به نیازهای نسل آینده، در نظر گرفتن توامان عدالت و پیشرفت، از نکات مهمی هستند که می­بایستی مورد توجه قرار گیرند. لازم است نکته­ای هم در مورد مقاله، یادآوری شود. تولید و نگارش این مقاله که با همکاری و همت دکتر داود امینی به انجام رسید، تلاشی فشرده در مدت زمانی بسیار کوتاه پس از ابلاغ بیانیه گام دوم انقلاب بود، به نحوی که در تاریخ ۲۵/۱۲/۱۳۹۷ یعنی پس از یکماه و سه روز، این مقاله تحویل مجله علمی-پژوهشی گردید. تلاش شد قدم اولی در این راستا برداشته شود و ضروری است گام­های بعدی و کارهای مکملی، تعریف و پیگیری شوند. توجه جدی و همه­جانبه به توان­های محیطی کشور از ضروریات پیشبرد نکات مهمی است که در بیانیه گام دوم مطرح شده­اند.

با اتمام مباحث ارائه دهندگان کرسی ترویجی هفتم، ناقدان جلسه به ترتیب، آقایان دکتر محمود واثق، دانشیار دانشگاه تهران و دکتر ناصر بیات، دانشیار دانشگاه جامع علوم انتظامی امین، نکات خود را به شرح زیر ارائه دادند:

دکتر محمود واثق، دانشیار دانشگاه تهران در ابتدا با اشاره به «فلسفه قدرت»، بر ضرورت توجه به مباحث فلسفی در رشته جغرافیا و هویت فلسفی جغرافیا تاکید کردند؛ پرسش از این­که مثلاً، در جغرافیای سیاسی، گزاره­های ژئوپلیتیک، گزاره­هایی علمی هستند یا خیر؟ گفتنی است مرحوم دکتر شکوئی با آگاهی از اهمیت مساله، کارهایی را در این زمینه به انجام رساندند اما نیاز به تقویت، تعمیق و پیگیری جدی دارد. کارهای دکتر گلشنی نیز عمدتاً فلسفه علم در علوم طبیعی است.

ایشان در مورد مقاله ارائه شده در این کرسی ترویجی، با توجه به اهمیت مساله مطروحه، پنج نکته را بیان کردند:

اول- برای به­ روز بودن و در برداشتن تغییرات جدید – در تحقیقات جغرافیایی در دو دهه اخیر که به سوی کاربردی شدن سوق یافته­اند- پیشنهاد می­شود بجای کلمه «عدم» از «ضعف» استفاده شود. سابقاً مقالات علمی صرفاً جنبه دانش­افزایی داشتند و کاربردی -کارکردی نبودند، زیرا نگاه غالب، «موضوع­محوری» بود، نه «مساله­محوری». همین رویکرد باعث رکود جغرافیا شده بود، اما وضعیت در حال تغییر است. امروزه علوم اجتماعی، مساله­محور شده است. در همین دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران، دو دهه است که تحقیقات کاربردی در دستور کار قرار دارند و تعداد قابل توجهی پایان­نامه و رساله نوشته شده است که در دستگاه­های اجرایی مورد استفاده قرار گرفته­اند. در نظر داشتن این تغییرات، ضروری است و موجب می­شود تحلیلی واقع­بینانه از وضعیت موجود ارائه شود؛ از یک­سو، گرایش به مساله­محوری و کاربردی شدن را مورد توجه قرار می­دهد و از سوی دیگر، کاستی­ها و کمبودهای ناشی از عدم استفاده از این تحقیقات کاربردی را متذکر می­شود. بنابراین، در آسیب­شناسی، نقش و وزن هر یک از موانع و محدودیت­ها، مشخص خواهد شد.

دوم- روش تحقیق استفاده شده در مقاله است. روش­های کیفی و تحقیق داده­بنیاد، روش تمام­عیار علمی محسوب نمی­شوند. برای گردآوری داده­ها از هر روشی می­توان استفاده کرد اما برای ارزیابی داده­ها، لازم است فرضیه-استنتاجی بجای روش­های رایج پوزیتیویستی و هرمنوتیکی مورد استفاده قرار گیرد. در مورد مساله مورد بحث در این مقاله، پیشنهاد می­شود در گام­های بعدی از روش­های SWOT و تاپسیس استفاده شود تا دامنه وسیع­تری پوشش داده شود. در این­صورت، با طبقه­بندی و اولویت­گذاری یافته­ها، ورود به مرحله اجرا و کاربردی شدن نتایج، تسهیل خواهد شد.

سوم- منابع مقاله، قدیمی و کم هستند. پیشنهاد می­شود در تحقیقات آتی، منابع جدیدتری مورد استفاده قرار گیرند.

چهارم- تقویت رویکرد ایجابی؛ توجه به موارد فوق موجب می­شود در مباحث آسیب­شناسی، بجای گزاره­های تفریدی و فردی و سلبی، نگاه ایجابی بیشتر مورد توجه قرار گیرد. تقویت هر چه بیشتر در این زمینه، کاربردی شدن نتایج بحث و یافته­های تحقیق را تسهیل و بسترسازی می­نماید.

پنجم- برای ترویج و تقویت رویکرد کاربردی و کارکردی در علوم اجتماعی، پیشنهاد می­گردد در مقدمه و بیان مساله، تصریح شود: علوم اجتماعی و به­ویژه جغرافیا، ماهیت کارکردی دارند. «شناخت»، مقدمه است و هدف، «حل مسائل» می­باشد.

در مجموع می­توان گفت مقاله و مباحث ارائه شده در این کرسی، مهم و با اهمیت بالا هستند. امیدوارم این جلسات ادامه داشته باشد. آنچه مغفول است، استفاده از تحقیقات فراتر از رشته­های علمی است که نیاز به اهتمام و فعالیت پیوسته دارد. پیشنهاد می­شود تحلیل فلسفی از رشته جغرافیا و جغرافیای سیاسی در این سلسله جلسات بیانیه گام دوم و پیوند حوزه­های طبیعی و انسانی، در دستور کار قرار گیرد.

دکتر ناصر بیات، دانشیار دانشگاه جامع علوم انتظامی امین، با توجه به محوریت جغرافیا در مقاله ارائه شده، یادآوری کردند که علوم اجتماعی، حوزه تنوع­ها است. از­ این­رو، در نقد نظر دکتر واثق، تاکید داشتند این واقعیت که تعاریف جغرافیا بسیار زیاد است، یک ویژگی مثبت می­باشد و نباید آن را به عنوان یک نشانه ضعف، شناسایی و معرفی نماییم. ضمناً اگر منظور از تجربه و تحقیقات تجربی، فعالیت در آزمایشگاه باشد، جغرافیا صرفاً علمی تجربی نیست. ایشان مباحث خود را در دو قسمت ارائه کردند: اول، عنوان سلسله جلسات بیانیه گام دوم و پیوند حوزه­های طبیعی و انسانی. دوم، مقاله ارائه شده در کرسی ترویجی هفتم.

در قسمت اول، تاکید داشتند که نباید اهمیت جغرافیا را نادیده گرفت. وجود سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح بیانگر اهمیت این رشته در حکمرانی است. پاسخ جغرافیا به سوال امروز جلسه (عنوان کرسی ترویجی هفتم: پیوند حوزه­های طبیعی و انسانی در اسناد بالادستی(مطالعه موردی: بیانیه گام دوم انقلاب))، آمایش سرزمین است. دروازه ورود به بحث نیز از دو مسیر امکان­پذیر است: مسیر اول، برکات انقلاب اسلامی می­باشد؛ یعنی سنگین کردن کفه عدالت، که پاسخ آن همانا آمایش سرزمین است. دستیابی به عدالت از مسیر آمایش سرزمین می­گذرد. حفاظت از محیط زیست هم همین­طور است. قبل از انقلاب اسلامی، نگاه منطق رشد حاکم بود که مبنای بی عدالتی و بروز مشکلات زیست­محیطی محسوب می­شود. تغییر این منطق، نیازمند پرداختن به آمایش سرزمین است. فقدان سیاست توسعه دریامحور در آن زمان، مشکلات زیستی-محیطی-اجتماعی فراوانی را به­وجود آورد که برای عبور از میراث مشکلات، نیازمند آمایش سرزمین هستیم. تضاد منافع موجب از دست رفتن فرصت­های حاصل از دستیابی به توسعه دریامحور می­شود.

مسیر دوم، مطالعه و تحلیل بیانیه از منظر آمایش سرزمین می­باشد. اگر از منظر آمایش سرزمین به بیانیه گام دوم انقلاب بنگریم موارد متعددی وجود دارند که می­بایستی مورد توجه قرار گیرند. مثلاً، فهرست طولانی فرصت­های مادی کشور از جمله برخورداری از هفت درصد ذخائر معدنی جهان در کشور، و یا موقعیت استثنایی جغرافیایی که می­تواند به­صورت مطالعه موردی، مسائل متعددی از جمله حمل و نقل و … را در دستور کار تحقیقاتی قرار دهد. مثال دیگر در این زمینه، گردشگری است. باید توجه داشته باشیم که منظور از گردشگری، صرفاً در نظر داشتن منافع اقتصادی نیست بلکه می­تواند در جنگ نرم و در برابر ایران­هراسی، مورد استفاده قرار گیرد. نمونه دیگر، سواحل دریایی طولانی است. واقعیت این است که این فهرست با توجه به تنوع سرزمینی و پهناوری کشور، بسیار طولانی و نیازمند کارهای جدی و پیوسته تحقیقاتی است. به­طور خلاصه و فشرده می­توان گفت جغرافیا می­تواند در مورد روابط انسان و محیط و در تعریفی که از آمایش سرزمین، رایج است یعنی: انسان-فعالیت-فضا، کمک شایانی به پیشبرد نکات مطروحه در بیانیه گام دوم انقلاب نماید. بدین ترتیب، ترسیم چالش­های آینده به صورت مناسب­تری انجام خواهد شد و آینده­نگری بر پایه واقعیات سرزمینی، صورت خواهد گرفت.

ایشان در قسمت دوم، دو نکته در مورد مقاله ارائه شده در کرسی ترویجی هفتم مطرح کردند:

اول- روش تحقیق استفاده شده در این مقاله، قابل دفاع و مناسب می­باشد. محتوای مقاله بر پایه «متن»، تولید شده است. از آن­جا که «بیانیه گام دوم انقلاب» یک «متن» می­باشد، روش تحقیق می­تواند کمی یا کیفی باشد. در مورد متن بیانیه، روش تحقیق کمی چندان مفید فایده نخواهد بود و لذا روش تحقیق بکار رفته، مناسب است.

دوم- پیشنهاد می­شود در کارهای آتی، بدین­صورت طراحی سوال صورت گیرد: جغرافیا در چه مواردی، کجاها و چگونه می­تواند در مورد بیانیه گام دوم انقلاب، صحبت کند؟