به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت‌الاسلام محمد کاشی‌زاده عضو هیأت علمی گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه در آستانه انتشار تازه ترین اثر خود با عنوان «جهاد تبیین؛ منطق و روش» یادداشتی در اختیار ما قرار داده است که در ادامه می‌خوانید؛
گفتگو و روشنگری از مهم‌ترین ابزارهای هدایت و اصلاح در جوامع بشری هستند. موفقیت در این عرصه، صرفاً به توانایی استدلال و تسلط بر موضوعات وابسته نیست؛ بلکه اخلاق و نیت خالص نقشی بی‌بدیل در پذیرش و تأثیرگذاری پیام ایفا می‌کنند. در این میان، اصل «نصح» به‌عنوان یک مبنای اخلاقی و دینی، چارچوبی برای هدایت صحیح و اثربخش گفتگوها ارائه می‌دهد.
تعریف نصح
واژه «نصح» در لغت به معنای خالص کردن، خلوص نیت و تلاش برای رساندن منفعت خالص به دیگران است. در متون اسلامی، نصح به معنای خیرخواهی و تلاش برای هدایت همراه با دلسوزی و محبت تبیین شده است. در قرآن کریم نیز این مفهوم بارها مورد تأکید قرار گرفته است. برای نمونه، حضرت نوح (ع) خطاب به قوم خود فرمود:
«أُبَلِّغُکُمْ رِسَالاتِ رَبِّی وَأَنْصَحُ لَکُمْ وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ» (اعراف: ۶۲)؛ یعنی من پیام‌های پروردگارم را به شما ابلاغ می‌کنم و خیرخواه شما هستم.
این آیه به روشنی نشان می‌دهد که نصح، جزئی جدایی‌ناپذیر از رسالت پیامبران الهی بوده است و آنان با خلوص نیت و محبت، تلاش می‌کردند مردم را به سوی حق هدایت کنند.
در ادبیات عرب، نصح از ریشه‌ای است که به خیاطی نیز اشاره دارد. خیاط، با دقت و ظرافت، پارچه‌ای را که نقص دارد، ترمیم می‌کند و در نهایت لباسی کامل و بی‌عیب ارائه می‌دهد. این استعاره نشان می‌دهد که ناصح نیز باید با ظرافت و احترام، به رفع عیب‌ها و اصلاح مسیر دیگران بپردازد؛ بدون آنکه عیب‌ها را آشکار کند یا به شخصیت مخاطب آسیب بزند.
نصح در نقد و گفتگو
یکی از مهم‌ترین عرصه‌های تجلی نصح، نقد و مباحثه است. نصح در نقد به معنای آن است که فرد ناصح، هدفی جز اصلاح و رشد طرف مقابل نداشته باشد. این رویکرد به جای آنکه مخاطب را در موضع دفاعی یا مقابله قرار دهد، او را به تأمل و پذیرش راه‌حل‌های ارائه‌شده تشویق می‌کند.
قرآن کریم بر لزوم نرم‌گویی در هنگام هدایت تأکید می‌کند. در داستان حضرت موسی (ع) و هارون (ع) خطاب به فرعون آمده است:
«فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّنًا لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَى» (طه: ۴۴)؛ یعنی با او سخنی نرم بگویید، شاید متذکر شود یا بترسد.
این آیه، یکی از شاخص‌ترین مصادیق نصح در بیان است که بر لزوم بهره‌گیری از لحن ملایم حتی در مواجهه با افراد سرکش تأکید دارد.
شرایط تحقق نصح
تحقق نصح در عمل، مستلزم رعایت چند شرط کلیدی است:
- اخلاص نیت
نصیحت زمانی مؤثر خواهد بود که فرد ناصح از هرگونه انگیزه‌های نفسانی مبرا باشد و تنها خیرخواهی و رضایت الهی را مدنظر قرار دهد. در قرآن کریم آمده است:
«إِنْ أُرِیدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ» (هود: ۸۸)؛ یعنی من جز اصلاح، آن هم تا جایی که توان دارم، چیزی نمی‌خواهم.
- محبت و دلسوزی
خیرخواهی واقعی زمانی محقق می‌شود که فرد ناصح، مخاطب را همچون عضوی از خود ببیند و برای اصلاح او همان‌قدر تلاش کند که برای اصلاح خود تلاش می‌کند. این نگاه، زمینه ایجاد اعتماد و پذیرش را فراهم می‌کند.
- رعایت ادب و احترام
ادب در بیان، از مهم‌ترین ارکان نصح است. سخنی که با تحقیر یا سرزنش همراه باشد، حتی اگر منطقی باشد، پذیرفته نخواهد شد. نصح نیازمند زبانی نرم و بیانی محترمانه است.
- انتخاب زمان و مکان مناسب
یکی از شروط مهم نصح، رعایت زمان و مکان مناسب است. نصیحت در جمع یا در زمانی که مخاطب آمادگی روحی ندارد، نه‌تنها اثر مثبت نخواهد داشت، بلکه ممکن است موجب مقاومت یا سرخوردگی شود.
نقش نصح در جهاد تبیین
در جهاد تبیین که به معنای روشنگری و مقابله با تحریف‌ها و شبهات است، اصل نصح نقشی محوری ایفا می‌کند. در فضایی که دشمن تلاش می‌کند زنجیره‌های حق‌طلبی را قطع کرده و حقایق را وارونه جلوه دهد، نصح به‌عنوان یک رویکرد اخلاقی و اثربخش می‌تواند اثربخشی پیام‌های روشنگرانه را افزایش دهد.
در جهاد تبیین، نصح به معنای همراهی دلسوزانه با مخاطب است، نه تقابل یا تحمیل نظر. این رویکرد، ضمن کاهش مقاومت مخاطب، احتمال پذیرش پیام را به‌شدت افزایش می‌دهد.
اصل نصح، مبنایی اخلاقی و مؤثر برای هدایت و اصلاح است. این اصل، راهی برای تبدیل گفتگوها و نقدها به فرصتی برای رشد و تعامل سازنده است. در جهاد تبیین، نصح می‌تواند ابزاری کارآمد برای غلبه بر تحریف‌ها و شبهات باشد و مخاطبان را به سوی حقیقت جذب کند.
