به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به مناسبت هفته پژوهش کرسی علمی- ترویجی با موضوع “نقش محقق لاهیجی در دانش کلام(بامحوریت گوهر مراد)” سه شنبه ۴ دی ماه ۱۴۰۳ توسط گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
در این کرسی علمی، حجت الاسلام و المسلمین محمدصفر جبرئیلی به عنوان ارائه دهنده، حجت الاسلام و المسلمین محمدتقی سبحانی به عنوان ناقد و حجت الاسلام سید مصطفی موسوی به عنوان دبیرعلمی حضور داشتند.
در این نشست، نقش ملاعبدالرزاق لاهیجی، یکی از برجسته‌ترین متکلمان شیعه، در تحول دانش کلام و اهمیت اثر ماندگار وی، کتاب گوهر مراد، مورد بررسی و تحلیل دقیق قرار گرفت.
حجت‌الاسلام و المسلمین محمدصفر جبرئیلی عضو هیأت علمی گروه کلام اسلامی والهیات جدید پژوهشگاه ضمن ارائه یک تحلیل جامع، ابعاد مختلف این کتاب و جایگاه آن در سنت کلام اسلامی را تبیین نمود.
محور اول: اهمیت و جایگاه کتاب گوهر مراد در کلام اسلامی
- ارزش تاریخی و علمی کتاب:
- گوهر مراد یکی از مهم‌ترین آثار کلامی در دوره صفوی است که در ساختار و محتوای آن تلاش شده تا کلام اسلامی با نگاهی جامع و عمیق بازخوانی شود.
- این اثر در عین حال که به مسائل سنتی کلام می‌پردازد، از دیدگاه‌های فلسفی و عقلانی بهره می‌گیرد و تلاشی جدی برای تطبیق میان عقل و نقل ارائه می‌دهد.
- کم‌توجهی پژوهشی:
- استاد جبرئیلی به کم‌توجهی پژوهشگران معاصر نسبت به این اثر انتقاد کردند و تأکید داشتند که تنها در برخی مقالات و پژوهش‌های محدود به کتاب اشاره شده است، در حالی که گوهر مراد ظرفیت‌های گسترده‌ای برای بررسی و تحلیل دارد.
- ضرورت پژوهش‌های بیشتر:
- به گفته ایشان، این کتاب می‌تواند موضوع چندین پروژه پژوهشی و پایان‌نامه باشد، چرا که دربردارنده موضوعاتی متنوع و عمیق از جمله مباحث عقلی، تاریخی، اخلاقی و الهیاتی است.
محور دوم: انگیزه و هدف محقق لاهیجی در نگارش گوهر مراد
- واکنش به شرایط زمانه:
- مقدمه کتاب نشان‌دهنده دغدغه لاهیجی نسبت به وضعیت کلام در دوره خود است. وی از پراکندگی و سطحی‌نگری در مباحث کلامی زمانه خویش ابراز نگرانی کرده و تلاش داشته اثری جامع و عمیق ارائه دهد.
- تأثیرپذیری از فضای سیاسی:
- لاهیجی در زمان شاه عباس دوم می‌زیست و فضای سیاسی و فرهنگی دوره صفوی بر رویکرد او تأثیرگذار بود. هدف او ارائه تفسیری منسجم از مسائل اعتقادی بود که پاسخگوی نیازهای اجتماعی و دینی جامعه باشد.
محور سوم: ویژگی‌های برجسته کتاب گوهر مراد
- ساختار و جامعیت:
- این کتاب با ساختاری منسجم و زبان قابل‌فهم، به گونه‌ای نگاشته شده که هم برای دانشمندان و هم برای علاقه‌مندان عمومی قابل استفاده باشد.
- کتاب با طرح مسائل بنیادین کلامی آغاز می‌شود و به تفصیل به موضوعاتی چون توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد می‌پردازد.
- جمع میان عقل و نقل:
- از ویژگی‌های بارز گوهر مراد، تلاش برای ایجاد توازن میان عقل و نقل است. لاهیجی با بهره‌گیری از استدلال‌های عقلی و شواهد نقلی، سعی کرده تفسیری جامع و یکپارچه از مسائل کلامی ارائه دهد.
- کلام کاربردی:
- در این اثر، رابطه مستقیم میان عقاید و رفتار اخلاقی انسان‌ها مورد تأکید قرار گرفته است. به گفته لاهیجی، کلام باید بتواند بر زندگی فردی و اجتماعی تأثیرگذار باشد و راهنمای عمل اخلاقی انسان‌ها شود.
- تأثیر رویکرد تاریخی:
- لاهیجی با بهره‌گیری از رویکرد تاریخی، به ویژه در مباحثی چون امامت، تلاش کرده است تا استدلال‌های کلامی را با شواهد تاریخی تقویت کند. این شیوه، وی را به یکی از پیشگامان رویکرد تاریخی در کلام اسلامی تبدیل کرده است.
محور چهارم: نوآوری‌های علمی و محتوایی در کتاب گوهر مراد
- تفسیر متفاوت از نبوت:
- لاهیجی به توانایی پیامبر اسلام در جمع میان حکومت و شریعت اشاره می‌کند و این ویژگی را از تمایزات ایشان با سایر پیامبران می‌داند.
- او همچنین به توانایی پیامبر در ترکیب ظاهر و باطن، به عنوان یک ویژگی یگانه، تأکید می‌کند.
- توجه به امامت:
- در بحث امامت، لاهیجی با استفاده از استدلال‌های عقلی و نقلی، ضرورت وجود امام و ویژگی‌های آن را به تفصیل توضیح می‌دهد.
- ارتباط حکمت و شریعت:
- یکی از نوآوری‌های محتوایی کتاب، تلاش برای نشان دادن ارتباط میان حکمت عملی و شریعت اسلامی است. لاهیجی معتقد است که کلام باید بتواند مسائل اخلاقی و عملی را نیز پوشش دهد.
محور پنجم: تحلیل تأثیرگذاری کتاب در دانش کلام
- اثرگذاری بر متکلمان بعدی:
- بسیاری از متکلمان بعدی از سبک و روش لاهیجی در این کتاب الهام گرفته‌اند. به‌ویژه در دوره‌های بعدی، تأکید بر عقلانیت و رویکرد جامع در کلام اسلامی متأثر از دیدگاه‌های وی بوده است.
- جایگاه در تاریخ کلام:
- گوهر مراد در میان آثار کلامی شیعه جایگاه ویژه‌ای دارد و می‌توان آن را به عنوان یکی از ستون‌های اصلی کلام شیعی در دوره صفوی دانست.
محقق لاهیجی در دانش کلام با محوریت کتاب گوهر مراد، فرصت مغتنمی برای بازشناسی جایگاه این اثر ارزشمند و مؤلف برجسته آن بود. به‌رغم گذشت قرن‌ها، این کتاب همچنان به عنوان مرجعی مهم در دانش کلام باقی مانده و ظرفیت‌های زیادی برای پژوهش و تحلیل دارد. استاد جبرئیلی در این نشست با تحلیل علمی و موشکافانه، اهمیت این کتاب را از جنبه‌های مختلف نشان دادند و بر ضرورت توجه بیشتر به این اثر و نقش آن در تحول کلام اسلامی تأکید کردند.
در ادامه این کرسی حجت‌الاسلام و المسلمین محمدتقی سبحانی عضو هیأت‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به بررسی دقیق‌تر بازاندیشی در اندیشه‌های کلام شیعی و جایگاه محقق لاهیجی و ملاصدرا در این جریان پرداختند. در این بخش، ضمن تحلیل محتوای کتاب گوهر مراد، تفاوت‌های اساسی میان روش‌شناسی لاهیجی و ملاصدرا و همچنین جایگاه سنت فکری آن‌ها در تاریخ کلام اسلامی بررسی شد.
محور اول: بازاندیشی در اندیشه‌های کلام شیعی پس از مدرسه حلّه
- ایستگاه‌های کلیدی تحول کلام شیعی:
- ایستگاه نخست: تلاش‌های محقق دوانی و غیاث‌الدین دشتکی در تعامل میان کلام و فلسفه.
- ایستگاه دوم: ابن ابی‌جمهور احسایی، که پیوند میان کلام و عرفان را تقویت کرد.
- ایستگاه سوم: میرداماد که گفتمان فلسفی و کلامی را ارتقا داد و زمینه‌ساز فلسفه ملاصدرا شد.
- نتایج این بازاندیشی:
- اندیشه‌های ملاصدرا در اسفار اربعه و دیگر آثار، نتیجه این ایستگاه‌های تحول بوده است.
- این اندیشمندان هر یک به نوعی مسیر گفتمان فلسفی و کلامی شیعه را به سمت یکپارچگی بیشتر هدایت کردند.
محور دوم: جایگاه و روش‌شناسی ملاصدرا
- ویژگی‌های فکری و روشی:
- ملاصدرا در تلاش بود تا میان کلام، فلسفه و عرفان پیوندی منسجم ایجاد کند.
- او مباحث فلسفی را بستر اصلی تحلیل‌های خود قرار داد و مسائل کلامی را در چارچوب فلسفی بازتعریف کرد.
- با ارائه اثر بزرگ اسفار اربعه، کوشید تا علوم عقلی را با حکمت متعالیه تلفیق کند.
- آینده‌سازی در اندیشه:
- اندیشه ملاصدرا نه تنها مسائل بنیادین کلامی را پاسخ داد، بلکه بستری برای تفکر فلسفی نوین در جهان اسلام فراهم کرد.
محور سوم: تفاوت‌های بنیادین میان لاهیجی و ملاصدرا
- روش‌شناسی لاهیجی:
- فیاض لاهیجی از روش فلسفی ملاصدرا بهره گرفت، اما تلاش کرد آن را در خدمت مسائل کاربردی‌تر کلامی به‌کار گیرد.
- او با استفاده از حکمت و عرفان، مباحث کلامی را ساده‌تر و ملموس‌تر ارائه داد.
- تفاوت‌های کلیدی:
- ملاصدرا به فلسفه به عنوان بستر اصلی نگاه می‌کرد، در حالی که لاهیجی فلسفه را ابزاری برای تقویت کلام می‌دانست.
- لاهیجی روش فیلسوفان را برتر از متکلمان دانسته و گاه متکلمان را به دلیل پیچیدگی در روش مورد نقد قرار می‌دهد.
محور چهارم: تحلیل و نقد کتاب گوهر مراد
- ویژگی‌های برجسته:
- کتاب گوهر مراد، چکیده‌ای از چالش‌های فلسفی، عرفانی و کلامی دوران صفوی است.
- توجه دقیق به مسائل تاریخی و جمع میان عقل و نقل از ویژگی‌های محوری این اثر است.
- نقاط ضعف:
- به برخی از مسائل بنیادی مانند جبر و اختیار به طور کامل پاسخ داده نشده و چالش‌های مطرح‌شده به‌صورت جامع حل نمی‌شوند.
- در روش‌شناسی، نوعی تناقض وجود دارد؛ از یک سو به قیاس تکیه دارد و از سوی دیگر به حسن و قبح عقلی.
- پیوند با عرفان:
- اگرچه لاهیجی از عرفان بهره می‌گیرد، اما آن را در پس‌زمینه نگه داشته و بر مباحث عقلانی تأکید بیشتری دارد.
محور پنجم: عدم امتداد سنت لاهیجی
- دلایل کم‌اقبالی به سنت لاهیجی:
- ساختار بدیع گوهر مراد و روش‌شناسی خاص آن، پذیرش گسترده آن را دشوار کرده است.
- تمرکز بیشتر بر مسائل نظری و کمبود راه‌حل‌های عملی، از عواملی است که مانع امتداد سنت لاهیجی شده است.
- فرصت‌های پژوهشی:
- بازخوانی این کتاب و بهره‌گیری از روش‌های آن می‌تواند بستری برای احیای سنت کلامی شیعه در مواجهه با مسائل جدید باشد.
حجت‌الاسلام و المسلمین محمدتقی سبحانی در پایان تأکید کردند که اندیشه‌های کلام شیعی از مدرسه حلّه تا زمان ملاصدرا و لاهیجی تحولات عمیقی را تجربه کرده است. هرچند کتاب گوهر مراد دارای نقاط قوت فراوانی در ترکیب فلسفه و کلام است، اما محدودیت‌های روش‌شناسی و محتوایی آن موجب شده است که این سنت فکری ادامه نیابد.
این نشست نشان داد که آثار لاهیجی، به‌ویژه گوهر مراد، همچنان دارای ظرفیت‌های عظیمی برای پژوهش‌های علمی و بازاندیشی در مسائل بنیادین کلامی است.
