به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چهاردهمین نشست از سلسله نشست‌های گفتمان مقاومت با موضوع “گفتمان تمدنی شیعه، اخوان و وهابیت(با توجه به تحولات اخیر در منطقه)” دوشنبه مورخ ۳ دیماه ۱۴۰۳ توسط گروه کلام اسلامی و الهیات جدید، گروه مطالعات پیشرفت و تمدن و مرکز تعاملات علمی بین المللی پژوهشگاه به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
دکتر سیدعلیرضا عالمی عضو شورای علمی گروه مطالعات پیشرفت و تمدن پژوهشگاه در این نشست به تحلیل گفتمان تمدنی وهابیت، نقش آن در جهان اسلام، و مقایسه این جریان با دیگر گفتمان‌های تمدنی مانند اخوان‌المسلمین و شیعه پرداخت. ایشان همچنین به نقش خشونت و افراط‌گرایی در تفکر وهابیت و جایگاه آن در تمدن‌سازی اشاره کرد. سخنان دکتر عالمی با استناد به مفاهیم تاریخی و تحلیل گفتمان ارائه شد.
نقد نگاه ژورنالیستی به تمدن
عضو شورای علمی گروه مطالعات پیشرفت و تمدن پژوهشگاه سخنان خود را با نقد نگاه سطحی و ژورنالیستی به مسائل تمدنی آغاز کرد. ایشان تأکید کرد که این نگاه، نه‌تنها در میان رسانه‌ها، بلکه حتی در میان برخی علما نیز مشاهده می‌شود و این مسئله به تحلیل‌های ناقص و سطحی در این حوزه منجر شده است.
- نگاه سطحی به مسائل تمدنی:
- دکتر سیدعلیرضا عالمی بیان کرد که بسیاری از تحلیل‌ها، به‌جای بررسی عمیق و تمدنی، به سطح تحلیل‌های ژورنالیستی تقلیل یافته است.
- این نوع نگاه، توانایی بررسی واقعیت‌های تاریخی و درونی تمدن‌ها را ندارد و بیشتر به ظواهر اکتفا می‌کند.
- غفلت از رقابت‌های درونی تمدنی:
- یکی از آسیب‌های دیگر این نگاه، نادیده‌گرفتن رقابت‌های درونی میان جریان‌های تمدنی است.
- استاد عالمی تأکید کردند که شناخت دقیق این رقابت‌ها برای درک بهتر از جایگاه جریان‌های مختلف اسلامی در تمدن‌سازی ضروری است.
وی بیان کرد که بدون بازنگری در نوع نگاه به مسائل تمدنی و تلاش برای فهم عمیق‌تر، امکان درک واقعیت‌های تمدنی و ارائه راه‌حل‌های مناسب وجود ندارد.
بازیگران تمدنی در جهان اسلام
دکتر سیدعلیرضا عالمی در ادامه به معرفی سه جریان اصلی تمدنی در جهان اسلام پرداخت و نقش هرکدام را در پروژه تمدن‌سازی بررسی کرد.
الف) جریان اخوان‌المسلمین:
- تاریخچه و مبانی گفتمان اخوان:
- اخوان‌المسلمین به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین جریان‌های تمدنی در جهان اسلام، با هدف احیای خلافت اسلامی شکل گرفت.
- مبانی فکری اخوان بر محوریت “امر سیاسی” و بازگشت به خلافت اسلامی به‌عنوان دال مرکزی استوار است.
- ویژگی‌های تمدنی اخوان:
- تأکید بر وحدت امت اسلامی و جغرافیای واحد اسلامی.
- اخوان، برخلاف جریان‌های افراطی، از تکفیر افراد و نفی دموکراسی اجتناب می‌کند.
- پیوند با تمدن:
- اخوان تلاش کرده است گفتمانی تمدنی را بر اساس احیای خلافت اسلامی و بازگشت به آموزه‌های اولیه اسلام ارائه دهد.
ب) جریان وهابیت:
- تعریف وهابیت درباری:
- عضو شورای علمی گروه مطالعات پیشرفت و تمدن پژوهشگاه وهابیت درباری یا مدخلی را به‌عنوان جریان حاکم در عربستان سعودی معرفی کرد.
- این جریان، با تأکید بر اطاعت مطلق از حاکمیت و مخالفت با هرگونه فعالیت سیاسی، خود را به‌عنوان بازوی فرهنگی و دینی حاکمیت سعودی معرفی می‌کند.
- ویژگی‌های وهابیت:
- تأکید بر پیروی از سلف صالح و بازگشت به سه قرن اول اسلام.
- مخالفت با هرگونه بدعت و تمرکز بر نص‌گرایی.
- دوری از تنوع فرهنگی و تفسیری در دین.
- نقش خشونت و افراط‌گرایی:
- وهابیت، به‌ویژه در اشکال افراطی خود، زمینه‌ساز شکل‌گیری گروه‌هایی نظیر داعش و القاعده شده است.
- این گروه‌ها از ایدئولوژی وهابی برای توجیه خشونت و ترور استفاده می‌کنند.
- تناقض با تمدن‌سازی:
- وهابیت، به دلیل نگاه تک‌بعدی به دین، تخریب آثار تمدنی و رد عقلانیت، نمی‌تواند گفتمانی تمدنی ارائه دهد.
ج) جریان شیعه:
- دو شاخه گفتمان تمدنی شیعه:
- جریان انتظار:
- این جریان تمدن‌سازی را به ظهور امام موعود موکول می‌کند.
- جریان ولایت فقیه:
- این جریان، با تکیه بر آموزه‌های اهل‌بیت و ولایت فقیه، به دنبال ایجاد تمدنی جدید بر پایه عدالت، معنویت و استقلال فرهنگی است.
- جریان انتظار:
- نمونه تمدن‌سازی شیعه:
- انقلاب اسلامی ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین نمونه عملی تمدن‌سازی شیعی معرفی شد.
- این تمدن، تلاش می‌کند دموکراسی دینی را با ارزش‌های اسلامی تلفیق کند.
وی تأکید کرد که در میان این جریان‌ها، تنها اخوان‌المسلمین و شیعه توانسته‌اند گفتمان تمدنی مشخصی ارائه دهند، در حالی که وهابیت، به دلیل تناقض‌های درونی و گرایش به خشونت، از این مسیر دور مانده است.
- نقد نگاه ژورنالیستی:
- دکتر سیدعلیرضا عالمی عالمی بر ضرورت بازنگری در تحلیل‌های سطحی از تمدن تأکید کردند و خواستار رویکردی عمیق‌تر به این موضوع شدند.
- مقایسه گفتمان‌های تمدنی:
- اخوان‌المسلمین و شیعه به‌عنوان دو جریان اصلی تمدن‌ساز معرفی شدند، در حالی که وهابیت به دلیل تناقض‌های درونی و گرایش به خشونت، فاقد این ظرفیت است.
- الزامات تمدن‌سازی:
- وی تأکید کرد که تمدن‌سازی نیازمند عقلانیت، تنوع فرهنگی و هماهنگی میان نهادهای دینی، اجتماعی و سیاسی است.
دکتر سیدعلیرضا عالمی در پایان سخنان خود با ابراز امیدواری نسبت به آینده تمدن اسلامی، خواستار تبیین دقیق‌تر گفتمان‌های تمدنی و تلاش برای هماهنگی بیشتر میان جریان‌های مختلف اسلامی شد.
