اربعین ابعاد مختلفی دارد که شامل زیارت اربعین، پیاده‌روی اربعین و مناسک مرتبط با آن می‌شود. امروزه پیاده‌روی اربعین آنقدر گسترده شده است که همه ابعاد را تحت تاثیر قرار داده است.
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، خبرنگار ایکنا با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدصفر جبرئیلی، عضو هیأت علمی گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه درباره زیارت و پیاده‌روی اربعین و کارکرد اجتماعی آن گفت‌وگو کرده است که در ادامه آن را می‌خوانیم؛
جایگاه اربعین و زیارت این روز در نصوص دینی چگونه است؟
درباره اربعین امام حسین(ع) باید به چند نکته توجه داشته باشیم؛ به تعبیر دیگر نگاه به اربعین از ۵ محور قابل توجه و بررسی است؛ اول بحث تاریخ و برگشت خاندان امام حسین(ع) به کربلاست که صرفا امری تاریخی است و مطمئن هستیم که خاندان اهل بیت(ع) و حضرت سجاد(ع) و حضرت زینب(س) به کربلا برگشتند و اینکه اربعین اول یا دوم و سال دیگری بوده است محل اختلاف است ولی در اصل قضیه اختلافی نداریم.
محور دوم زیارت امام حسین(ع) است که امام صادق(ع) فرمودند روز اربعین بعد از شهادت امام حسین(ع) و عاشورا به کربلا بروید و متن این زیارت را بخوانید. در مجموع هم اربعین و زیارت آن به صورت‌ها و عناوین مختلف مورد توجه و فراتر از توجه مورد تاکید ائمه(ع) بوده است و در موارد زیادی هم شاهد تاکید ائمه به خصوص از دوران امام صادق(ع) تا امام هادی(ع) هستیم و به خصوص دوران امام صادق(ع) که مصادف با دورن ضعف بنی‌امیه و انتقال حکومت به بنی‌عباس بود. در مناسبات عرفه، شب قدر و … هم بر قرائت زیارت اربعین تاکید شده است و حتی زیارت مطلق هم داریم یعنی هر جا دلتان هوای کربلا کرد سه بار رو به قبله بایستید و سلام به امام(ع) بدهید. بنابراین این بحث جای تردید ندارد و مشکلی در این زمینه وجود ندارد که بخواهیم دنبال روایات آن بگردیم.
نکته سوم پیاده‌روی بر ای زیارت اربعین است که در سطح متعارف و ملی از قدیم وجود داشته است و افراد ماشیه و پیاده از نقاط مختلف عراق و حتی ایران به زیارت می‌رفتند؛ از قدیم طریق العلما هم رواج داشته است و عکس‌هایی از آن دوران هم ثبت و ضبط شده است و در اصل این هم حرفی وجود ندارد و مشی در این مسیر مورد تاکید هم هست؛ در قرآن کریم خطاب به حضرت موسی(ع) بیان شده است: انک بالواد المقدس… باید نعلین خود را در بیاوری و پیاده بروی زیرا اینجا سرزمین مقدس است لذا پیاده روی اربعین ذاتا ممدوح و پسندیده است و مورد تایید و حتی شاید بتوان برای آن استحبابی هم قائل شویم.
نکته دیگر پیاده‌روی میلیونی و برنامه‌ریزی شده و فراتر از سطح ملی بلکه بین‌المللی است و قطعا این بخش هم مورد نهی نمی‌تواند باشد بلکه باید بر انجام آن تاکید کنیم زیرا ابزار و وسیله و راهی برای ابراز قدرت و اظهار اقتدار شیعه و کلیت اندیشه مقاومت است. مقاومت هم به معنای عام است که موارد مقاومت خاص را هم در بر می‌گیرد.
نتایج و آثار سنت پیاده‌روی اربعین را چگونه می‌توان تبیین کرد؟
برای اینکه مورد سوم و چهارم را بتوانیم تبیین کنیم لازم است این نکته را ذکر کنیم که با استناد به خود زیارت اربعین و بیاناتی که بزرگان دارند اربعین اولین میعادگاه عاشورائیان است و باید آن را پاس بداریم و بر همین اساس، اربعین در فرهنگ شیعه جایگاه خاصی دارد و باید تا روز موعود برقرار باشد و پررنگ هم شود؛ ما دو کنگره جهانی اسلامی داریم که یکی حج است و دیگری هم اربعین که کنگره‌ای جهانی در سرزمین کربلاست.
نکته بعدی اینکه اربعین پناهگاه مؤمنان است و بنده قصد دارم مقداری بر این بحث تاکید کنم. براساس آیات قرآن ما دو نوع امام داریم؛ امام ضلالت و امام هدایت و به تعبیری ائمه هدی و ائمه کفر؛ در آیه ۲۴ سوره مبارکه سجده آمده است: وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا ۖ وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ؛ اینها امامان هدایت بودند و بر انجام رسالت خود صبر کردند و در عین حال یقین هم داشتند که فراتر از ایمان است. دسته دیگر ائمه‌ای هستند که یدعون الی النار هستند و مردم را به سمت آتش و بدبختی و گمراهی دعوت می‌کنند؛ امام حسین(ع) در استمرار نبوت انبیاء و پیامبر اسلام و امامت امیر مؤمنان(ع) و برادر بزرگوارشان امام هدایت بودند.
امام هادی حداقل دو کار انجام می‌دهد؛ یکی اینکه جامعه را به سوی احکام خدا و شریعت نبوی فرامی‌خواند و دوم اینکه زمینه رشد و هدایت افراد و جامعه را فراهم و موانع را برطرف می‌کند؛ این دو وظیفه اصلی امام است و این رسالت حتی تا فدای جان باید پیش برود. بنابراین همه کارهای بعد از عاشورا باید جنبه هدایتی داشته باشد؛ در زیارت و پیاده‌روی اربعین این دو نکته باید مورد توجه باشد.
در زیارت اربعین می‌خوانیم امام حسین(ع) به عنوان حجت خدا هیچ عذری برای مردم باقی نگذاشت و در خیرخواهی برای بشر از هیچ امری فروگذار نکرد؛ بذل مهتجه فیک لیستنقذ عبادک. امام به عنوان حجت، جان خود را هم فدا کرد و امام حسین(ع) ستون و رکن جامعه و پناهگاه جامعه مؤمنان است؛ اشهد انک من دعائم الدین و ارکان المسلمین و معقل المؤمنین.
امیدواریم مراسم اربعین در راستای اهداف و رسالتی که امام حسین(ع) داشته و امام صادق(ع) هم فرمودند پیش برود و مورد توجه باشد که انشاء‌الله هم اکنون هم این گونه هست.
در چه صورت مناسک اربعینی علاوه بر کارکرد معنوی و مذهبی، می‌تواند کارکرد اجتماعی مطلوب هم داشته باشد؟
