به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و به نقل از دبیرخانه همایش مطالعات نظری– دینی علوم زیستی و زیست فناوری؛ پنجمین نشست این همایش با موضوع «ابعاد فقهی-حقوقی تعیین توالی ژنتیکی و ویرایش ژن در مواد غذایی توسط هوش مصنوعی» توسط هسته مطالعات دینی زیست فناوری و مهندسی ژنتیک مرکز رشد و خانه خلاق و نوآوری پژوهشگاه با همکاری مرکز تعاملات علم و فناوری ریاست جمهوری ۱۲ خرداد ماه سال جاری به صورت مجازی برگزار شد.
دکتر فاطمه فلاح تفتی عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی پس از اشاره به اهمیت و جایگاه هوش مصنوعی در جهان معاصر خاطرنشان کرد که یکی از مهمترین کاربردهای هوش مصنوعی در حوزه‌های زیست شناسی و پزشکی است و از جمله کاربردهای آن در این حوزه، توالی ژنتیکی و ویرایش ژن است. ابزارهای ویرایش ژن با تلفیق قابلیت‌های هوش مصنوعی امکان ویرایش هدفمند و دقیق ژن های مورد نظر در موجود زنده را مهیا می‌کند به علاوه هوش مصنوعی می‌تواند امکان پیش بینی و تحلیل پیامدهای ویرایش ژن را نیز فراهم کند. با استفاده از مدل‌های پیشرفته هوش مصنوعی می‌توان اثرات احتمالی ویرایش ژن ها را پیش بینی کرد و نتایج آن را نیز ارزیابی نمود و این مسأله به افزایش ایمنی و دقت فرآیند ویرایش ژن کمک قابل توجهی می‌کند. این مساله در جاهای مختلف کاربردهای گسترده‌ای دارد؛ از جمله در صنعت غذا و کشاورزی.
وی در بخش اول ارائه خود، کاربرد توالی ژنتیکی و ویرایش ژن که توسط هوش مصنوعی در مواد غذایی صورت می‌گیرد را چنین برشمرد: شناسایی و ردیابی منشأ مواد غذایی، تشخیص و شناسایی پاتوژن‌ها در مواد غذایی، بهبود محتوای مواد مغذی در محصولات غذایی، افزایش مقاومت به آفات و بیماری‌ها در محصولات کشاورزی، بهبود کیفیت و طعم مواد غذایی، تولید محصولات ارگانیک و سالم‌تر، جلوگیری از اتلاف مواد غذایی با افزایش عمر ماندگاری، بهبود فرآیندهای تولید و بسته‌بندی مواد غذایی، طراحی و توسعه غذاهای سفارشی مبتنی بر نیازهای فردی و بهینه‌سازی مصرف منابع و انرژی در صنعت مواد غذایی.
پژوهشگر مطالعات فقه و حقوق درباره نگرانی‌ها و تهدیدهایی که ممکن است توالی ژنتیکی و ویرایش ژن در مواد غذایی به همراه داشته باشد چنین گفت: کاربرد توالی ژنتیکی و ویرایش ژن همراه با چالش‌ها و نگرانی‌هایی به همراه است؛ ۱) از جمله ایمنی و سلامت مصرف کنندگان: اثرات بالقوه و مضر مصرف محصولات تغییریافته ژنتیکی در سلامت مصرف کنندگان و احتمال ایجاد یا تشدید آلرژی های موجود؛ ۲) تاثیرات زیست محیطی: انتشار موجودات تغییریافته ژنتیکی در محیط زیست و اثراتی که بر اکوسیستم ممکن است داشته باشد و همچنین امکان افزایش مقاومت نسبت به آفت کش‌ها و سموم در محصولات کشاورزی؛ ۳) تاثیر بر تنوع زیستی: کاهش تنوع ژنتیکی در محصولات کشاورزی و گیاهان؛ ۴) مسائل اخلاقی و قانونی: نبود قوانین برای نظارت و کنترل بر این مساله؛ ۵) پذیرش اجتماعی و اعتماد مصرف کنندگان: مقبولیت و پذیرش عمومی نسبت به استفاده محصولات تغییریافته ژنتیکی
ضرورت و اهمیت بررسی فقهی و حقوقی مساله توالی ژنتیکی و ویرایش ژن
دکتر فلاح تفتی بیان داشت: پرداختن به ابعاد فقهی و حقوقی مساله توالی ژنتیکی به دلایل مختلفی از اهمیت بسیاری برخودار است. اولا به دلیل حفظ سلامت انسان؛ اینکه ممکن است دستکاری های ژنتیکی اثرات نامطلوبی بر سلامت انسان داشته باشد. به این معنا که ویرایش ژن در صنعت غذایی باید مورد ارزیابی دقیق فقهی و حقوقی قرار بگیرد و بررسی‌های فقهی و حقوقی می‌تواند ضمانت لازم را در این خصوص در جهت حفظ سلامت عمومی فراهم کند. ثانیا به خاطر تضمین امنیت غذایی: ویرایش ژن به افزایش تولید و در دسترس بودن غذا کمک می‌کند اما در عین حال باید از ایجاد انحصار و کاهش دسترسی گروه های آسیب پذیر جلوگیری شود. در این زمینه بررسی های فقهی و حقوقی می‌تواند به تنظیم شرایط عادلانه و دسترسی های عمومی به این محصولات کمک کند. ثالثا ویرایش ژنتیکی ممکن است پیامدهای زیست محیطی و اکولوژیکی داشته باشد که بررسی‌های فقهی و حقوقی می‌تواند به تعادل بخشی و حفظ تنوع زیستی کمک کند.
وی افزود: بررسی‌های فقهی و حقوقی همچنین می‌تواند در جلوگیری از ایجاد تبعیض و نابرابری های اجتماعی، تامین ملاحظات اخلاقی و ارزشی و رفع تعارض‌های اخلاقی در این زمینه، رعایت ملاحظات و باورهای دینی و فرهنگی، ایجاد شفافیت و پاسخ گویی برای رفع ابهام در محصولات ژنتیکی، حفاظت و تضمین حقوق مصرف کنندگان، تنظیم مسولیت‌های تولید کنندگان و همچنین ایجاد هماهنگی با تعهدات بین المللی و رفع تعارض‌های آن با حقوق بشر کمک کند.
دکتر فلاح در ادامه به مفهوم شناسی اصطلاحات ذیل پرداخت:
تعیین توالی ژنتیکی (Genetic Sequencing): تعیین توالی ژنتیکی به معنای شناسایی و تعیین ترتیب و توالی باز‌های ژنتیکی آدنین (A)، تیمین (T)، گوانین (G) و سیتوزین (C) در یک رشته DNA یا RNA است و روشی است که با استفاده از فناوری‌های پیشرفته، توالی کامل یا بخشی از ژنوم یک موجود زنده را مشخص می‌کند. این فرآیند به درک نحوه عملکرد ژن‌ها و شناسایی جهش‌های ژنتیکی کمک می‌کند و کاربردهای مختلفی در پزشکی، ژنتیک و بیولوژی دارد.
ویرایش ژن (Gene Editing): تغییر و ویرایش دقیق DNA در ژنتیک مولکول‌ها به منظور تغییر خصوصیات جسمی وراثت‌پذیر. به عبارتی ویرایش ژن فرآیندی است که با استفاده از ابزارهای مولکولی پیشرفته، امکان تغییر، حذف، اضافه کردن یا جایگزینی توالی‌های DNA در یک ژن را فراهم می‌کند. این فناوری پتانسیل درمان بسیاری از بیماری‌های ژنتیکی، بهبود محصولات کشاورزی و کاربردهای متنوع دیگری را دارد.
مواد غذایی تراریخته (Genetically Modified Foods): مواد غذایی تراریخته به مواد غذایی گفته می‌شود که با استفاده از فناوری‌های ژنتیکی، ژن‌های آن‌ها دستکاری و تغییر داده شده است. محصولات کشاورزی یا دامی که با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیک، ژن‌های خاصی به آن‌ها انتقال داده شده است تا ویژگی‌های مطلوب، مثل مقاومت به آفات، تولید بیشتر یا بهبود خصوصیات تغذیه‌ای را ایجاد کنند.
سلامت و ایمنی غذایی (Food Safety): سلامت و ایمنی غذایی به معنای حفاظت از سلامت انسان در برابر خطرات بالقوه موجود در مواد غذایی است. سلامت و ایمنی غذایی به فرآیندها و اقداماتی اشاره دارد که برای شناسایی، ارزیابی و مدیریت خطرات بهداشتی مرتبط با مواد غذایی انجام می‌شود. هدف آن اطمینان از امنیت و سلامت مواد غذایی در تمام مراحل تولید، توزیع و مصرف است
هوش مصنوعی (Artificial Intelligence): هوش مصنوعی (AI) به علم و فناوری اشاره دارد که در آن سیستم‌های کامپیوتری توانایی تفکر، یادگیری و اتخاذ تصمیمات هوشمندانه را به نحو خودکار و بدون نیاز به دخالت انسان را دارا می‌باشند. به مجموعه‌ای از فناوری‌ها و رویکردهایی اشاره دارد که به ماشین‌ها و سیستم‌های کامپیوتری توانایی‌های شناختی مانند یادگیری، تصمیم‌گیری و حل مسئله را می‌دهد. این فناوری کاربردهای گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف مانند علوم، پزشکی، تجارت و غیره دارد . درحال حاضر، هوش مصنوعی به طور گسترده در انواع صنایع و کاربردهای مختلف استفاده می‌شود. برای مثال، در حوزه پزشکی، هوش مصنوعی استفاده می‌شود تا تشخیص بیماری‌ها را تسریع و بهبود بخشیده و درمان‌های مناسبتر را پیدا کند.
این پژوهشگر مطالعات فقه و حقوق پس از مفهوم شناسی واژه‌های تخصصی به ابعاد مختلف اخلاقی، اعتقادی، فقهی و حقوقی، سلامت و ایمنی، اجتماعی و اقتصادی مساله ویرایش ژنتیکی پرداخت. در بررسی بعد اخلاقی و اعتقادی به دو مطلب عمده اشاره کرد: تغییر در خلقت الهی و مساله حفظ نظام طبیعت. وی بحث تغییر در خلقت الهی را یکی از مهم ترین ایرادات در این زمینه معرفی کرد و در این خصوص به آیاتی مانند ۱۱۹ سوره نساء و ۳۰ روم که دلالت بر عدم جواز تغییر دارند استناد نمود و گفت: بحث تبدیل خلقت یک مساله حساسی است که لازم است دیدگاه ها و دلالت های این آیات به خوبی روشن شود. عده ای از مخالفین، تغییر ساختار ژنتیکی برای افزایش عملکرد آن را نوعی تجاوز به حق الهی می دانند و حتی برخی از استدلال ها بر این است که انسان نباید عنوان خالق را داشته باشد و این عنوان تنها منحصر به خداوند است و این عمل را ایجاد خلقت محسوب می کنند. درباره مساله حفظ نظام طبیعت نیز گفت: تغییرات ژنتیکی خصوصا با استفاده از هوش مصمنوعی ممکن است به ایجاد اخلال در نظام طبیعت منجر شود. زیرا ایجاد گونه‌های جدید ممکن است بر تعادل اکوسیستم و ذخایر غذایی تاثیر بگذارد و موجودات اعم از گیاهان و حیوانات بنا بر این فناوری تکثیر شوند که باید بررسی کرد که آیا این امر از لحاظ فقهی مجاز هست یا خیر؟
دکتر فلاح تفتی در بررسی ابعاد حقوقی و قانونی مساله ویرایش ژنتیکی بیان کرد: یکی از مهمترین حقوق در این زمینه، حقوق مصرف کنندگان ناشی از ویرایش ژن است که باید به بایدها و نبایدهای فقهی این مساله توجه شود و اینکه آیا قانونا باید بر تولیدکنندگان نظارت وجود داشته باشد؟ آیا مصرف کنندگان در انتخاب خود حق دارند؟ آیا تولیدکنندگان حق تولید بی‌رویه دارند؟ مواضع فقهی و قانونی در این خصوص چیست؟ و اینکه مسوولیت تولید کنندگان تا چه میزانی و با چه شرایطی است؟ چه نهادهایی باید متکفل نظارت باشند؟ چه موازین نظارتی باید وجود داشته باشد؟
وی ادامه داد: یکی دیگر از ابعاد حقوقی و قانونی این مساله، چالش‌های فرامرزی است. اینکه اگر محصولی با استفاده از این فناوری تولید شود و بخواهد به کشوری دیگری ارسال شود، چه چارچوب‌های فرامرزی و چه مقررات و ضوابط بین المللی باید وجود داشته باشد. به جز آن، توجه به حقوق آیندگان و نسل‌های بعدی و اینکه قوانین مرتبط با فناوری نوین ژنتیکی می‌توانند تضمین کننده حقوق آیندگان باشند و اصلا این قوانین چگونه باید تنظیم شوند؟ چه قوانینی باید وجود داشته باشد که بتواند امنیت غذایی کشور را تامین کند؟ پاسخ به این سوالات همه نیازمند توجه به مبانی فقهی و حقوقی این قضایا است.
این پژوهشگر در بعد سلامت و ایمنی، مسائل ایمنی محصولات دستکاری شده، اثرات آن بر سلامت انسان و محیط زیست، تجمع مواد سمی و مضر در زنجیره غذایی، انتقال ژن به سایر موجودات، ایجاد حساسیت و آلرژی ها، ایجاد مقاومت در برابر آفات و بیماری ها، استفاده از افزودنی‌های شیمیایی، انتقال ژن های دستکاری شده به نسل های بعد را نیازمند ارزیابی های دقیق فقهی و حقوقی دانست و در بعد اجتماعی و اقتصادی نیز، به مساله تأثیر ویرایش ژن بر معیشت و شغل افراد، لزوم آموزش و آگاه‌سازی عمومی و همچنین مسأله تبعیض و عدالت اجتماعی اشاره نمود.
در پایان، دکتر فلاح در خصوص مساله توالی ژنتیکی و ویرایش ژن چند پیشنهاد ارائه نمود:
- تدوین قوانین و مقررات جامع و منسجم برای استفاده از فناوری‌های نوین ویرایش ژن و هوش مصنوعی در حوزه غذا با رویکرد فقهی و حقوقی؛
- ارتقای آگاهی عمومی و آموزش در خصوص ابعاد مختلف این فناوری‌ها برای تصمیم‌گیری آگاهانه؛
- تقویت همکاری‌های بین‌المللی برای هماهنگ‌سازی و تدوین قوانین فرامرزی؛
- پایش مستمر و ارزیابی مداوم تأثیرات این فناوری‌ها بر سلامت و محیط زیست و اتخاذ رویکرد پیشگیرانه؛
- ایجاد سازوکار مناسب برای جبران خسارات احتمالی؛
- لزوم رعایت اصول عدالت و برابری در دسترسی.
