به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی علمی- ترویجی با موضوع “«حالت توجه» در روش سلوکی علامه حسن زاده آملی(ره)” شنبه ۲۹ مهرماه ۱۴۰۲ توسط گروه عرفان و معنویت پژوهشگاه با همکاری گروه عرفان مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
در این کرسی علمی، حجت الاسلام دکتر داود حسن زاده به عنوان ارائه دهنده، حجت الاسلام دکتر محمدرضا مصطفیپور به عنوان ناقد و حجت الاسلام دکتر محمدجواد رودگر به عنوان دبیر علمی حضور داشتند.
حجت‌الاسلام والمسلمین داود حسن‌زاده، عضو هیئت علمی گروه عرفان مؤسسه امام خمینی(ره)، در ابتدای نشست گفت: توجه همان مراقبه یا اقبال به چیزی است. در فقه چند مورد مواجهه(توجه) وجود دارد که یکی از آنها حسی است. وقتی انسان رو به قبله بایستد به آن استقبال گویند یا حیوانی که قرار است ذبح شود باید صورت او رو به قبله قرار بگیرد و اموات را هم که در قبر می‌خوابانند باز همین توجه و مواجهه روبه قبله و حسی است.
وی افزود: معنای دیگر توجه، ابتدای به کاری را گویند مانند توجه در نماز با استفاده از تکبیرهایی که گفته می‌شود و مورد دیگر استفاده از لغت توجه در فقه هم توجه به امام معصوم(ع) در مقام توجه است که نمونه آن این است که یکی از شیعیان نزد نایب خاص امام زمان(عج) رفت و برای ملاقات امام اظهار اشتیاق کرد و نایب ایشان جواب داد که درخواست رؤیت نکن، زیرا الان ایام غیبت است و امکان مواجهه فیزیکی نیست؛ این امر بزرگی است و رؤیت را طلب نکن «ولکن توجه الیه بالزیاره»؛ یعنی به امام با زیارت توجه کن.
حسن‌زاده با بیان اینکه به همین دلیل در برخی روایات داریم که دو رکعت نماز و زیارت آل یاسین خواندن، بالاتر از رؤیت آن حضرت است، افزود: در عرفان هم درباره توجه و اقبال، بحث شده است. در اصطلاح عرفانی، تعریف حالت توجه بر اساس اندیشه علامه حسن‌زاده آملی، مراقبه تام با هیئتی خاص به منظور مکاشفات و ادراکات فوق عقلی است و هر قدر این مراقبه بیشتر باشد مکاشفات هم صاف‌تر خواهد بود. همه این آثار با تمام مراتبی که دارد ناشی از انصراف از نشئه طبیعت و تعلقات است؛ این انصراف می‌تواند به واسطه خیلی از مسائل رخ دهد؛ مثلاً در خواب برای انسان ایجاد شود یا به خاطر گردش عفونت در بدن، خلع از بدن رخ دهد یا در تصادفات و خوردن ضربه به سر ممکن است این حالت ایجاد شود. البته بین این موارد با حالت توجه که منجر به وقوع یکسری رویدادهای خاص می‌شود تفاوت وجود دارد.
انصراف از نشئه عنصری برای رسیدن به مکاشفات
حسن‌زاده اضافه کرد: مکاشفات می‌تواند مبادی قهری و اختیاری داشته باشد و حتی در موارد قهری هم می‌تواند تلقی امور غیبی رخ بدهد و هیچ مانعی در اینجا وجود ندارد؛ علامه حسن‌زاده آملی هم متذکر شده است که آنچه مهم است انصراف از نشئه عنصری است که منجر به مکاشفات و الهامات می‌شود؛ البته ایشان در مقام ارزش‌گذاری نیست و اینکه هر کسی از هر راهی به این مکاشفات و انصراف از نشئه طبیعت رسید حق است و هرچه برای سالکان طریق انبیاء و اولیاء رخ می‌دهد برای او هم رخ دهد.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، تصریح کرد: علامه حسن‌زاده آملی به دو روایت اشاره کرده است؛ یکی در سحری که ضربت به فرق امیرالمؤمنین وارد شد ایشان فرمودند: خواب چشمانم را ربود در حالی که نشسته بودم و به ناگاه خود رسول‌الله را رؤیت کردم و پیامبر فرمود امت را نفرین کن و حضرت نفرین کرد و اجابت شد. طریحی از این روایت یاد کرده و گفته است کنایه از خواب و چرت است ولی با استنادی که علامه به روایت کرده است نشان می‌دهد این تعبیر کنایه از خلسه‌ای است که غیبت نفس برای انسان ایجاد می‌کند. روایت دوم هم برای عاشورا است یعنی در حالی که امام حسین(ع) جلوی خیمه نشسته بود، زانوهایش را با دست و لباس گرفته بود و شمشیر به دست داشت فرموده است: من پیامبر را در حالت خواب دیدم. آیت‌الله حسن‌زاده آملی به این روایت هم استناد کرده است.
حسن‌زاده با بیان اینکه مسئله توجه به علم حضوری و تطابق عوالم و کونین مرتبط است، تصریح کرد: درباره جایگاه حالت توجه در دستورالعمل‌های سلوکی، باید تاکید کنیم که علامه فرموده است این حالت باب رحمت به ماورای طبیعت و دستور صنوع تمثلات روحی است؛ یعنی اگر همه دستورات دینی را انجام دهی این حالت توجه هم برای مشاهدات و تمثلات نوری لازم است و این کار مقوله‌ای زائد بر سایر مناسک دینی است.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی با بیان اینکه حالت توجه گرچه در ابتدای کار لازم نیست ولی مهم است و در میانه راه مورد نیاز است، گفت: در مورد مکان توجه، علامه مکان خاصی مانند مسجد و امامزادگان و مکان تاریک و … را بحث نکرده است ولی تاکید دارد که در جایی ساکت باشد تا زود منصرف از آن حالت نشود. سحر و شب و بین‌الطلوعین و به خصوص بین‌الطلوعین را حین صید و وقت شکار می‌داند. نحوه نشستن را هم در هیچ کتابی مطرح نکرده، ولی با به استناد به دو روایت، حالت نشستن او طبق کیفیت همان روایت بود؛ گرچه به صورت دقیق‌تر باید از شاگردان ایشان در این مورد بپرسیم.
وی افزود: چیزی که خیلی مورد اشاره و تصریح در روایات است بسته بودن چشم است. ایشان درباره حالت توجه به چند چیز تاکید دارد؛ اول استعمال قوه خیال در مبادی امر تا انسان به عالم مثال وصول پیدا کند. دوم توجه کلی قلبی به عالم علوی که برای خروج از عالم مثال و ورود به عالم عقل است و سوم توجه به خداوند و چهارم توجه به نفس است که ایشان در آثارش تصریح نکرده است و شاید در دستورالعمل به شاگردانشان وجود داشته باشد؛ البته علامه طباطبایی بر توجه به مراقبه نفس تأکید کرده است و چون علامه حسن‌زاده آملی شاگرد ایشان بود، می‌توانیم بر این مورد تاکید کنیم. البته ایشان توجه را لزوماً با ذکر همراه نکرده است.
این پژوهشگر با بیان اینکه در مورد مقدمات سلوک، قرائت سوره انشراج و ضحی مطرح شده است که قاعدتا وضو داشتن و رو به قبله بودن هم شرط است، بیان کرد: بالغ بر ۸۰ تا ۹۰ تکنیک برای خلع بدن وجود دارد. آقای آریانفر در کتاب نور مفلق همه این‌ها را آورده است و اگر اندیشه علامه طباطبایی و حسن‌زاده آملی بیان نشود دیگران این تکنیک‌ها را به مردم ارائه خواهند داد. نباید این مسائل را کتمان کنیم و باید از پرده‌پوشی بیرون بیاوریم.
مراقبه؛ عامل مهم در سلوک
در ادامه حجت‌الاسلام و المسلمین محمدرضا مصطفیپور به عنوان ناقد با اشاره به برخی روش‌های سلوکی منحرف، بر لزوم معرفی سلوک صحیح کسانی چون علامه حسن‌زاده آملی تاکید کرد و گفت: اصل توجه و مراقبه یکی از تکیه‌کلام‌های علامه حسن‌زاده آملی در دروس و سخنرانی و کتب و جلسات حضوری بوده است و او کسی است که مسیر رشد و تعالی و سلوک در عالم غیب را طی کرده بود. گاهی می‌گفت تا چیزی را خودم نیافته باشم بیان نمی‌کنم.
وی در نقد مقاله ارائه‌دهنده، افزود: اولین موضوع، چیستی حالت توجه است که در نماز هم خیلی مورد تأکید قرار گرفته است؛ در اینجا یک مبادی تصدیقی و یکسری مبادی تصوری داریم؛ نظر مرحوم حسن‌زاده آملی درباره حالت توجه، مراقبه تام و کامل است، ولی این مسئله در این مقاله شرح داده نشده است. همچنین مراتب توجه و مراقبه بیان نشده است؛ یعنی اینکه افراد از کجا شروع کنند و به کجا برسند.
مصطفیپور با بیان اینکه مرحوم آیت‌الله بهجت همواره می‌فرمود که اولین قدم ترک گناه و انجام واجبات است، اظهار کرد: اگر کسی به دنبال برنامه آیت‌الله بهجت برای سلوک است بر و نیکی به والدین یکی از گام‌های مهم و ابتدایی است یا بدون توجه به خدا مراقبه ممکن نیست. اگر عرفان و حکمت با شریعت همراه نباشد، آثار خاص را نمی‌تواند داشته باشد و فرد به نتیجه لازم نخواهد رسید.
وی با ذکر اینکه علامه حسن‌زاده آملی هم به عوالم و هم مراتب درونی نفس توجه کرده است ولی شما مطلب را مستند به عوالم و مراتب نکرده‌اید، اضافه کرد: علامه نفس را پایه سلوک می‌داند یعنی انسان تا معرفت واقعی به خودش پیدا نکند و توجه به نفس نداشته باشد نمی‌تواند با خدا ارتباط برقرار کند. اینکه انسان بداند که خودش کیست و به وجود فقری خود پی ببرد و این موارد جزء مبانی تصدیقی است؛ یعنی چه کنیم که به فوق تجرد عقلی برسیم.
این ناقد تصریح کرد: نوع غذاهایی که می‌خوریم در حالت توجه و سلوک ما مؤثر است در روایت داریم پرخوری و زیرکی با همدیگر جمع نمی‌شوند و حتما علامه در برنامه سلوکی خودش به مسئله تغذیه توجه می‌داده است. بخش دیگر هم موانع سلوک است که در مقاله اشاره نشده است. چیستی، چگونگی و شرایط دستیابی و منابع دستیابی به حالت توجه و در نهایت کارکرد و آثار دستیابی به حالت توجه و اینکه آیا می‌توان میان کارکرد و آثار فرقی بگذاریم که به نظر بنده کارکرد و آثار یکی است. توجه قلبی هم از مسائلی است که در آیات و روایات وجود دارد و اهل معرفت هم با قلب در بحث سیر و سلوک کار دارند که در مقاله برجسته نشده است.
