نگاهی به پیشینه جشن و سرور شیعیان در عید غدیر خم
نوشتاری از حجت الاسلام سیدمحسن شریفی
۱۸ ذی الحجه در تقویم قمری روز عید غدیر و از بزرگترین اعیاد شیعیان می‌باشد که در این روز برای جانشینی امیرمومنان علی بن ابی طالب (ع) در مقام امامت پس از پیامبر اکرم (ص) جشن گرفته می‌شود. در احادیث شیعه این عید را با عباراتی چون عیدُاللهِ الاکبر (بزرگترین عید الهی)، عید اهل بیت محمد و اشرف الاعیاد (والاترین عید) یاد شده است.
بررسی پیشینه جشن عید غدیر نشان می‌دهد که از همان روز واقعه غدیر خم در سال ۱۰ هجری برگزاری جشن و سرور اتفاق افتاده است. بنابر آنچه که در کتاب خصائص الائمه نقل شده است، حسان بن ثابت، در روز عید غدیر در حضور پیامبر اکرم (ص) میان جمعیت مسلمانان حاضر در غدیرخم، اشعاری را با صدای بلند خواند.
غدیریه حسان بن ثابت در توصیف واقعه غدیر چنین است:
ینادیهم یوم الغدیر نبیهم بخم و أسمع بالرسول منادیا
فقال فمن مولاکم و ولیکم؟ فقالوا و لم یبدوا هناک التعادیا
إلهک مولانا و أنت ولینا و لم‌تر منا فی المقاله عاصیا
فقال له قم یا علی فإننی رضیتک من بعدی إماما و هادیا
فمن کنت مولاه فهذا ولیه فکونوا له أنصار صدق موالیا
هناک دعا الّلهم وال ولیه و کن للذی عادی علیاً مُعادیاً
پیامبر خدا(ص) آنان را در روز غدیر ندا داد، چه ندای ارزشمندی. او فرمود: مولای شما و سرپست شما چه کسی است؟ آنان بی درنگ گفتند: خدای تو مولای ماست و تو سرپرست و ولی امر مایی. ما هرگز از فرمان تو سرپیچی نخواهیم کرد. در آن هنگام، پیامبر(ص) به علی فرمود: برخیز من تو را انتخاب کردم تا بعد از من امام و رهبر باشی. بعد فرمود: هر کس من مولا و رهبر اویم این مرد مولا و رهبر او خواهد بود; پس شما همگی، از سر صدق، از او پیروری کنید. بارالها، دوست او را دوست بدار و دشمن او را دشمن بدار.
همچنین بنا بر روایتی که در مصباح المتهجد نقل شده است امام رضا (ع) روز غدیر را مجلس می‌گرفته است (طوسی، مصباح المتهجد، ج۲، ص۷۵۲). علی بن حسین مسعودی، تاریخ‌نگار قرن چهارم قمری، در التنبیه و الاشراف نوشته است که فرزندان و شیعیان امام علی (ع) این روز را بزرگ می‌دارند (مسعودی، التنبیه و الاِشراف، ص۲۲۱). کلینی، محدث قرن چهارم هجری قمری نیز در روایتی جشن گرفتن شیعیان را نقل کرده است (کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۴۹).
به گزارش ابن‌کثیر، تاریخ‌نگار اهل‌سنت در قرن هشتم قمری، در حکومت آل‌بویه از حاکمان شیعه، نیز عید غدیر را تعطیل و جشن عمومی اعلام کرده بودند و نهادهای حکومتی و مردم را به برگزاری جشن‌ها و آذین‌بندی شهرها ترغیب می‌کردند (ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ج۱۱، ص۲۷۶). آنان در این جشن خیمه‌ها برمی‌افراشتند و پارچه‌ها (پرچم‌ها) می‌آویختند و شتر قربانی می‌کردند و شب‌هنگام آتش روشن کرده به جشن و شادی می‌پرداختند (ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۱۵، ص۱۴). چنان که گَردیزی، تاریخ‌نگار قرن پنجم قمری نیز این روز را از روزهای بزرگ اسلامی و اعیاد شیعیان برشمرده است (گردیزی، زین الاخبار، ص۴۶۶). شیعیان، شب عید غدیر را نیز بزرگ شمرده و شب زنده‌داری می‌کنند (ثعالبی، ثمارالقلوب، ص۵۱۱). در مصر خلفای فاطمی عید غدیر را جشن می‌گرفتند (امینی، عیدالغدیر فی عهد الفاطمیین، ص۶۴-۶۵).
نخستین بار ۳۴۲ سال بعد از آن روز با قدرت گرفتن خاندان‌های شیعی ایرانی در جهان اسلام و فتح بغداد توسط آل بویه، پس از قرن‌ها حکومت خاندان‌ها اموی و عباسی، روزنه‌ای برای تنفس شیعه باز شده و برای اولین‌بار ۱۸ ذی‌الحجه در تقویم‌های قمری، به عنوان بزرگترین عید مسلمانان جهان نام‌گذاری شد و شیعیان در سرتاسر گیتی این روز را به عنوان روز ریاست امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع) جشن گرفتند، زیرا تا قبل از به قدرت رسیدن آل بویه و برگزاری باشکوه مراسم عید غدیر تحت لوای حکومت ایرانی، شیعیان عید غدیر را به صورت مخفی یا محدود برگزار می‌کردند. از روی مستندات تاریخی معلوم می‌شود اولین جشن علنی و سراسری عید ولایت امیرالمؤمنین علی سال ۳۵۲ هجری قمری برگزار شد. یعنی پس از گذشت ۲۴ سال از غیبت کبری امام زمان(عج).
از آن پس ایرانیان در روز عید غدیر شهرها را تعطیل و آذین کردند، مغازه‌ها تا صبح باز بودند، افرادی به نشانه شادی طبل کوبیده، شیپور می‌زدند و آتش بازی به راه می‌انداختند. در دوران حکومت صفویه نیز با اعلام تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران، شکوه این عید بیشتر شده و «عید بزرگ ایرانیان» نام گرفت. اما در زمان نادرشاه افشار برگزاری جشن عید غدیر منع شد. اما بار دیگر در دوره قاجار شور و شکوه به این عید بازگشت و هر ساله در محلات، مساجد، امام‌زاده‌ها و به خصوص حرم امام رضا(ع) مراسم‌های مذهبی و حتی ملی به مناسبت غدیر برگزار می‌شد. امروزه نیز این مراسم در نقاط مختلف ایران برگزار می‌شود و به عید سادات معروف است. مردم به دیدن سادات می‌روند و سادات پول‌هایی را به عنوان عیدی به مهمانان خود می‌دهند. مردم بر این باورند که نگه‌داری این پول به رزق و روزی آن‌ها برکت می‌دهد.
در دوره قاجار به مناسبت عید غدیر در دربار مراسم «سلام» که مخصوص دیدار اعیان و شاهزادگان یا مردم با شاه بود، برگزار می‌شد. ناصرالدین قاجار درباره عید غدیر سال ۱۲۵۵ شمسی در خاطراتش آورده است: «عید غدیر رسید، شب عید غدیر بیرون شام خوردم، عمارات جدید و نارنجستان چراغان شد، اغلب پیشخدمت‌ها بودند. امین‌حضور، عضدالملک، عکاس، فرخ‌خان و غیره و غیره و غیره بودند. خواننده‌های مردانه همه آمدند. الحمدلله خوش گذشت. روزش هم در همان تالار جدید سلام شد.»
ابن‌جوزی در کتاب «المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم» دیده‌های خود از عید غدیر سال ۳۵۲ هجری قمری را این طور گزارش می‌دهد: که در شب عید یعنی پنجشنبه هجدهم ذی‌الحجه سال ۳۵۲ مغازه‌های بغداد تا صبح باز بود. صدای طبل و شیپور، گوش شهر را پر کرده بود. مراسم آتش‌بازی در بازار برگزار شد. تا روز عید غدیر که مردم، گروه گروه به زیارت حرم‌های متبرک کاظمین می‌رفتند. معزالدوله، امیر دیلمی دستور داده است بغداد را آذین‌بندی کنند و شهر یکپارچه غرق در شادی و جشن و سرور باشد.»
به جز ابن جوزی بغدادی، تاریخ نگار حنبلی مذهب که شواهد بالا را گفته، ابن‌مسکویه دانشمند ایرانی هم در «ملحقات کتاب تجارب الامم» آنچه از جشن‌های عید غدیر دیده را به صورت گزارش نوشته و گفته است: «شیعیان، جشن روز عید سعید غدیر را با آذین‌بندی، نصب کتیبه‌های مذهبی، پوشیدن لباس‌های نو و فاخر و قربانی کردن شتر گرامی می‌داشتند.» ابن مسکویه هم می‌گوید در شب عید غدیر در بغداد تا سالیان سال، رسم آتش‌بازی برقرار بود.
«آدام اولئاریوس» دانشمند و سیاح آلمانی، در سفر به ایران شاهد یکی از این جشن‌ها بوده و در سفرنامه‌اش نوشته است: «روز اول مارس، ایرانی‌ها جشنی برپا می‌کنند که آن را غدیر می‌نامند. با توجه به این موضوع خان دوباره از ما در کنار رودخانه در جایی با صفا نزدیک خیمه با طرزی باشکوه پذیرایی کرد. در این مراسم سرگرمی‌های زیاد تهیه دیده بودند. چند نفر به طرز ماهرانه می‌پریدند و شعبده‌بازی و تردستی می‌کردند. جالب توجه رقص زیبایی بود که پسربچه‌‌ای در حالی که دو سنج کوچک که بر آن یک دسته نوار گره خورده ابریشمین و دراز آویزان بود و آن‌ها را هنگام زدن بر یکدیگر به حرکت درمی‌آورد و نمایش می‌داد. خارج از خیمه، مردم معمولی نیز هرکسی اگر هنری داشت به معرض نمایش می‌گذاشت. آنان سرگرمی‌های زیادی برای خود داشتند. شخص خان تیراندازی دقیق خود را آزمایش کرد و توانست تار مویی از اسب را که در دست پسربچه خودش بود از فاصله شش قدمی با تیر بزند. همچنین سیبی را به سوی آسمان پرتاب کردند و وی در بازگشت با تفنگ، سیب را هدف قرار داد.»
یکی از سنت‌های مهم بین ایرانیان در جشن غدیر، بستن عقد «اخوت» که یک مستحب دینی برای بهبود پیوندهای اجتماعی است، بین مؤمنان و مسلمانان بود. «ژان ـ باتیست فُوریه» پزشک فرانسوی دربار ناصرالدین شاه قاجار در خاطراتش می‌نویسد: «یکی از آداب این روز، صیغه عقد اُخوت یا برادری در بین مردان است؛ دو تا دوست با رفتن به پیش روحانی محله و با خواندن صیغه برادری تا آخر عمرشان مثل برادر برای هم باقی می‌مانند.»
در ایران، در دوره صفویه، عید غدیر از اعیاد رسمی بود (نیک‌زاد طهرانی، «تشیع و تاریخ اجتماعی ایرانیان در عصر صفوی»، ص۱۳۱) و امروزه نیز در جمهوری اسلامی ایران روز عید غدیر تعطیل رسمی است. همچنین روز عید غدیر در برخی شهرهای عراق همچون کربلا، نجف و ذی‌قار نیز تعطیل رسمی است.
سیدمحسن شریفی
