به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی علمی ترویجی «بررسی بافت موقعیتی مفهوم “عبادت” (بررسی انتقادی دیدگاه سلفیان از عبادت)» دوشنبه ۱۵ اسفندماه سال جاری توسط گروه کلام پژوهشکده حکمت و دین پژوهی پژوهشگاه به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
در این کرسی علمی- ترویجی حجت الاسلام محمدباقر پورامینی به عنوان ارائه دهنده، حجج اسلام و المسلمین سید مهدی علی‌زاده موسوی و محمدصفر جبرئیلی به عنوان ناقد حضور داشتند.
حجت‌الاسلام و المسلمین محمدباقر پورامینی مدیر گروه کلام پژوهشگاه در ابتدای سخنانش گفت: مفهوم عبادت از مفاهیم پرچالش بین ارباب مذاهب و فرق است و هنوز هم گرمی خودش را در محافل علمی دارد. عبادت در لغت به معانی خضوع، نهایت خضوع و تذلل، اطاعت و فرمانبرداری و انقیاد و … معنا شده است.
وی با اشاره به تعریف ترسیمی از سوی برخی چهره‌های معروف سلفی مخصوصاً ابن تیمیه و شاگردان وی، افزود: او تأکید بر استواری معنای لغوی دارد یعنی عبادت را کمال خضوع و انقیاد می‌داند که البته نقدهای جدی به تصلب در معنای لغوی وارد شده است.
پورامینی بیان کرد: متفکران اسلامی اعم از عامه و خاصه تلاش کرده‌اند تا تمرکز بر معنای لغوی را برطرف و معنای جامعی از عبادت ارائه دهند. مثلاً مرحوم علامه طباطبایی، اطاعت خداوند به صورت استقلالی را در معنای عبادت بیان کرده است؛ خداوندی که ربوبیت مطلقه دارد.
وی افزود: برخی بزرگان مانند مرحوم شیخ محمدجواد بلاغی برخی تعابیر و الفاظی را بر معانی گفته شده افزوده‌اند؛ از جمله شاگرد علامه بلاغی اعتقاد به ربوبیت را به تحقق عبادت افزوده است. آیت‌الله سبحانی هم ضمن نقدی که به برخی از مفسران دارند (که بر معنای لغوی عبادت تأکید دارند) عبادت را دارای دو رکن اساسی می‌دانند؛ اول باور خاضعانه درباره رب و خدا و دیگری رفتار عملی خاضعانه در برابر خدا.
لزوم توجه به بافت موقعیتی در تبیین مفاهیم لغات
مدیر گروه کلام پژوهشگاه اظهار کرد: این تعاریف ترسیمی ضمن اینکه تا حدی معنای لغوی سلفی‌ها را ترمیم می‌کند ولی می‌توان از جهت بافت موقعیتی هم مفهوم عبادت را مورد بحث قرار دهیم. براین اساس هر مفهومی را باید مبتنی بر بافت موقعیتی، فرهنگی، اجتماعی و … تبیین کنیم که تاکید بنده بر بافت موقعیتی است زیرا ما صرفاً نمی‌توانیم از طریق درون‌زبانی معنا را بفهمیم بلکه باید در موقعیت و بافت مورد توجه قرار دهیم.
پورامینی با بیان اینکه برخی در حوزه علوم قرآنی، بافت را سیاق مقامی و داخلی و خارجی می‌دانند، تصریح کرد: در مجموع، طبق نظر سلفی‌ها بر محور ابن تیمیه و با تعریفی که از عبادت داشتند(یعنی کمال خضوع و انقیاد و …) می‌توانیم تعریفی از عبادت ارائه دهیم که به درک اعراب عصر نزول از عبادت نزدیک شویم و این مفهوم را ترسیم کنیم.
سجده تعظیمی عامل کفر نیست
وی افزود: چهار مفهوم برای عبادت بر این اساس قابل ذکر است؛ اول اینکه عبادت به مثابه یک اعتقاد قلبی بوده است و مشرکان هم به خاطر اینکه اعتقاد قلبی به خدایان باطل خود داشتند مورد مذمت قرار می‌گرفتند وگرنه صرف خضوع و تذلل، شرک نسبت به بت و تلقی عبادت نیست لذا سجده تعظیمی کسی را کافر نمی‌کند بلکه سجده‌ای که یک باور قلبی را به دنبال دارد موجب کفر است.
پورامینی با بیان اینکه ابن تیمیه تأکید دارد که عبادت اراده و قصد است و دیگران هم بر نیت سجده و عبادت تأکید زیادی دارند، اظهار کرد: نکته دیگر باور به یگانگی رب است؛ در بین مردم جاهلی، الله به عنوان خدای واحد تلقی نمی‌شد و آنها هم به ربوبیت بتهایشان به خصوص در جلب خیر و دفع شر باور داشتند. قرآن ضمن نفی ارباب بر رب واحد تأکید فرموده است.
نویسنده کتب بنیان تفکر سلفی و تکفیر چیست؟ با بیان اینکه مسئله ربوبیت از چالش‌های میان ما و سلفیون است، گفت: سلفیون عبادت را مرتبط با ربوبیت نمی‌دانند و این نگره را به غلط ترویج می‌کنند که مشرکان به ربوبیت خداوند باور داشتند و بتها را رب خود نمی‌دانستند و تنها در عبودیت، مشرک بودند.
وی افزود: نکته دیگر هم اینکه اگر در بحث عبادت بر بافت موقعیتی تأکید کنیم فرمانبرداری فروتنانه در دل آن وجود دارد؛ البته عرب جاهلی از خضوع و تسلیم و کرنش در برابر خدا اجتناب داشت یعنی در برابر خدای واقعی تسلیم نمی‌شد ولی پیامبر(ص) آنها را ملزم به خاکساری در برابر خدا کرد.
کبر و خودپسندی مشرکان جاهلی
پورامینی با بیان اینکه استنکاف از تکبر در برابر خدا در مفهوم عبادت نهفته است، تصریح کرد: اعراب قبل از اسلام به صفات خودپسندی و کبر مشهور بودند و این سبب می‌شد تا در برابر خداوند هم مغرور باشند که قرآن هم در آیاتی به این موضوع اشاره کرده است.
مدیر گروه کلام پژوهشگاه، گفت: اگر بخواهیم عبادت را بر محور بافت موقعیتی تعریف کنیم، باید آن را باور اختیاری به یگانگی الله به عنوان خدا مدبر و مالک و قادر تلقی کنیم که فرمانبرداری فروتنانه و خاضعانه را هم باید به همراه داشته باشد و این می‌تواند ناظر به آیات متعدد باشد.
