به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در راستای برگزاری همایش ملی حکمرانی اسلامی کرسی علمی- ترویجی با موضوع “رویکرد حکمرانی به راهکارهای عدالت سیاسی در نظام اسلامی”، ۷ آذر ماه توسط گروه سیاست مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی با همکاری گروه سیاست پژوهشگاه، گروه علوم سیاسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و انجمن مطالعات سیاسی حوزه به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدکاظم سیدباقری مدیر گروه سیاست پژوهشگاه به عنوان ارائه دهنده در این نشست گفت: به روند تعاملی و شبکه ای و پایین به بالا در حرکت هستیم. در حکمرانی شایسته مشارکت، شفافیت، مسئولیت پذیری، کارایی، پاسخگویی مسئولان به قانون، توجه به آرای جمعی از اهمیت بالایی برخوردار است.
مدیر گروه سیاست پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه افزود: اگر برآیند همه مباحث را در نظر بگیریم در اندیشه اسلامی ما گام اول را به سمت عدالت سیاسی برداشته ایم. به تعبیر دیگر در حکمرانی بحث از آن است که مردم می آیند و حضور پیدا می کنند و بنا نیست همه چیز در اختیار و در ید مطلق حکومت باشد.
حجت الاسلام والمسلمین سیدباقری تصریح کرد: در نگرش اسلامی، حکمرانی یک فرآیند تعاملی، مشارکتی، گفت و گویی و مسئولیت پذیرانه میان کارگزاران حکومت، شهروندان و جامعه مدنی است. در حکمرانی؛ مثلثی میان حکومت، جامعه مدنی، مردم و شهروندان به وجود می آید و در این روند است که تصمیم سازی سنجیده می شود و دقیق می شود و جامعه به سمت توسعه سیاسی حرکت می کند. از این روند می توانیم به حکمرانی عادلانه تعبیر کنیم.
زمینه چینی و بسترسازی برای دست یابی جامعه به عدالت یکی از راهکارهای عدالت سیاسی در حکومت اسلامی است
وی با اشاره به راهکارهای عدالت سیاسی در حکومت اسلامی گفت: زمینه چینی و بسترسازی برای دست یابی جامعه به عدالت یکی از راهکارهای عدالت سیاسی در حکومت اسلامی است و دولت نمی آید در همه امور جامعه و سیاست دخالت کند. شفافیت در اعمال قدرت موضوع مورد توجه دیگر است. در حکمرانی عادلانه اصولی مانند شفافیت، اعمال قدرت، شفافیت داده ها از مسایل مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
حجت الاسلام والمسلمین سیدباقری ادامه داد: جامعه خبر ندارد که چه اتفاقی رخ می دهد یا چه مسایلی قرار است در آینده رخ دهد. اگر حکومت در داده های شفاف اطلاع رسانی دقیق ارایه نکند و پاسخگو نباشد، نمی توانیم جامعه عادلانه را داشته باشیم.
وی با بیان اینکه پاسخگویی و شفافیت دو روی یک سکه هستند، تصریح کرد: اگر من شهروند ندانم چه اتفاقی در جامعه رخ می دهد، بنابراین امکان رصد امور و اعمال قدرت وجود نخواهد داشت؛ بنابراین مسئولیت پذیری و پاسخگویی حکومت ها راهکار سوم ایجاد عدالت سیاسی در حکومت اسلامی است.
وی تصریح کرد: بسترسازی برای آزادی های همگانی؛ آزادی بیان، آزادی قلم و آزادی انجمن ها راهکار دیگر عدالت سیاسی در حکومت اسلامی است چرا که جامعه ما امروز بیش از هر زمان به بسترسازی برای آزادی نیاز دارد و اگر این اتفاق ها رخ ندهد با مشکلاتی مواجه خواهیم شد.
حجت الاسلام والمسلمین سید باقری با بیان اینکه در حکمرانی دولت یک وظیفه مهم دیگری دارد و آن این است که حقوق شهروندان به ویژه حقوق منتقدان و مخالفان را رعایت کند، افزود: زمانی گفته می شود آزادی وجود دارد که حقوق شهروندان رعایت شود؛ بنابراین شرط عمده و مهم برای رعایت حقوق شهروندان، آزادی است.
وی در توضیح دسته بندی های موجود در جامعه گفت: موافقان نظام اسلامی، پشتیبان نظام سیاسی، قوانین، روند و قدرت ها هستند و آزادی دارند. برخی از شهروندان در مقابل این طیف قرار دارند و معاند و براندازی هستند یعنی ساختار سیاسی و نظام سیاسی را قبول ندارند. هیچ نظامی به کسی که ساختار سیاسی اش را قبول ندارد، آزادی نمی دهد. دو گروه دیگر منتقدان و مخالفان در جامعه وجود دارند که منتقدان به برخی موارد باید آزادی داشته باشند و این آزادی به روند قانون سازی، قانون مندی و تصمیم گیری کمک می کند و تضارب آرا در جامعه معنا می یابد اما عده ای مخالف هستند و یک گام بالاتر از منتقدان قرار دارند؛ اینها مخالف سیاست و برخی برنامه ها و گفتارها هستند. به نظرم آنها هم باید حق داشته باشند در جامعه اسلامی حرف بزنند و عمل کنند. دولت اسلامی برای رسیدن به عدالت و پشتیبانی از آزادی این گروه از شهروندان را باید داشته باشد.
حجت الاسلام والمسلمین سید باقری تصریح کرد: جداسازی موافقان، مخالفان، منتقدان و معاندان براندازان خیلی مهم است چون گاهی اوقات منتقد، مخالف و معاند و برانداز یکی تلقی می شوند. اگر دولت اسلامی بخواهد جامعه را به سمت و سوی عدالت سوق دهد، مخالفان و منتقدان باید نظرات خود را بتوانند ارایه کنند اما این مفهوم برای براندازان معنادار نیست و در هیچ نظام سیاسی نیز چنین اجازه ای به معاندان داده نمی شود.
ادبیات از حکومت و حاکمیت به سمت حکمرانی گذر می کند
مدیر گروه سیاست پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه در ادامه با اشاره به راهکارهای عدالت سیاسی توسط شهروندان گفت: ادبیات از حکومت و حاکمیت دارد گذر می کند به سمت حکمرانی. تامسون برای این گذر دو فرآیند تعریف می کند؛ تعدادی از بازیگران در مرزهای خارج رسمی دولت به نقش آفرینی می پردازند و شبکه هایی از بازیگران که در ارتباط با هم هستند. سازمان درونی دولت پیچیده تر و چند سطحی شده توسط نهادهای فروملی و فراملی تحت نفوذ قرار می گیرد. در این روند حکمرانی اگر این اتفاق بیفتد به نظر می رسد به شهروندان باید در آزادی سیاسی جایگاه بیشتری قایل شود.
حجت الاسلام والمسلمین سید باقری مشارکت پویای شهروندان را اولین راهکار ایجاد عدالت سیاسی توسط شهروندان عنوان کرد و گفت: در حکومت عدالت محور شهروندان باید تلاش و تکاپوی خود را در جهت پیشرفت و شکوفاسازی شهروندان برای دست یابی به حقوق سیاسی و اجتماعی به کار بگیرند. شهروندان برای اعمال قدرت و مشارکت و عدالت باید حق انتخاب داشته باشند.
نظارت همگانی تحت آموزه مهم و اساسی امر به معروف و نهی از منکر باید مورد توجه قرار بگیرد
وی با بیان اینکه زمینه ها و بسترهای حق مشارکت شهروندان باید فراهم شود، افزود: نظارت همگانی تحت آموزه مهم و اساسی امر به معروف و نهی از منکر از دیگر مواردی است که باید مورد توجه قرار بگیرد. امر به معروف و نهی از منکر دایره بسیار وسیع و گسترده است و ما بعد فهمیده ایم و یک نوع کج تابی است که آن را به مسایل ریز و محدود تعریف کرده ایم. عمده ترین وجه تعاملی نظارت بر قدرت توسط امر به معروف و نهی از منکر در قلمرو و حوزه سیاست انجام می شود.
حجت الاسلام والمسلمین سید باقری با اشاره به آیات ۱۰۴ و ۱۱۰ آل عمران گفت: این آیات ناظر به این موضوع هستند و مرحوم امام خمینی نیز درباره آموزه امر به معروف و نهی از منکر ماموریتی به شورای انقلاب می دهد تا اداره امر به معروف و نهی از منکر را تاسیس و در سطح کشور دارای شعبه باشند تا چهار کار را در کشور انجام دهند؛ امر به معروف و نهی از منکر اداره مستقل در کنار دولت اسلامی است و امام راحل می فرمایند ناظر بر اعمال دولت و بعد تمام اقشار ملت می باشد و آموزه ای است که کل جامعه را دربر می گیرد، احدی از مسئولان و مقامات حق اعمال نظر در آن ندارند و در اجرای حکم و حدود الهی احدی مستثنی نیست. این مجموعه امر به معروف و نهی از منکری است که تشکیل نشده است. نظارت همگانی باید قدرت داشته باشد کاری که رخ نداده و امروز بیش از هر زمان دیگری به آن نیاز داریم.
مطالبه گری راهکار سوم ایجاد عدالت سیاسی توسط شهروندان
وی افزود: مطالبه گری راهکار سوم ایجاد عدالت سیاسی توسط شهروندان است. این مطالبه گری امروز در فضای مجازی به طور مشخص انجام می شود و در اینجا این سوال مطرح است که چگونه می تواند اجرایی و عملیاتی شود که به نظر من بیشترین مطالبه گری امروز در فضای مجازی در حال انجام است.
حجت الاسلام والمسلمین سید باقری درباره راهکارهای عدالت سیاسی توسط جامعه مدنی گفت: در حکمرانی سه حلقه نقش بازی می کنند، دولت، شهروندان، جامعه مدنی یا حلقه های واسط که در سمن ها و گروه های اجتماعی، مطبوعات، احزاب و سازمان ها خود را نشان می دهد و در واقع یک روند تعاملی و تکاملی همکاری جویانه میان شهروندان را به وجود می آورد.
وی تاکید کرد: یکی از کارهای عمده ای که جامعه مدنی و حلقه های واسط می توانند انجام دهند، مطالبه گری و پاسخگویی از دولت است، احزاب، روسای احزاب، گروه های متخصص و سمن ها نقش بسیار تاثیرگذاری در آگاهی بخشی به جامعه و روند قانون و قانون گذاری در جامعه دارند لذا در روند حکمرانی عادلانه با حضور شهروندان و سمن ها در عرصه های مختلف انتخابات، قانون گذاری ها، نقدها، اعتراض ها یک روند معقول و سنجیده ای مشاهده می شود. حد معقول و مطلوب آن توسط احزاب، سازمان ها و سمن ها و شهروندان سازمان یافته شکل می گیرد.
حجت الاسلام والمسلمین سید باقری ایجاد نقش برای ایجاد ساختارهای عدالت محور را از دیگر راهکارهای عدالت سیاسی توسط نهادهای مدنی برشمرد و گفت: در دنیای امروز بحث از چگونگی اعمال قدرت است و اگر این ساختار عادلانه باشد به طور خودکار بسیاری امور به سمت عدالت سیاسی حرکت می کند. در اینجاست که دیگر شما از حاکمیت فردمحور، شخصی و حتی گروه محور و خودکامه گذر می کنید و به سمت ساختار متکثر و عادلانه حرکت می کنید البته این در اندیشه اسلامی قابل انکار نیست و یکی از اصول اساسی عدالت است.
وی با اشاره به رویکرد امام راحل به حکومت اسلامی گفت: امام راحل در جلد ۸ صحیفه ویژگی های حکومت اسلامی را مطرح می کند و رژیم عدل را مطرح می کند یعنی ساختار عادلانه است و اینکه چگونه می توانند ساختار عادلانه داشته باشند.
حجت الاسلام والمسلمین سید باقری در ادامه به چند توصیه سیاسی اشاره کرد و گفت: تاکید بر حکمرانی حزبی خیلی مهم است و تلاش برای اجرایی و عملیاتی کردن آن بسیار مهم است. باید مشوق های لازم و انگیزه سازی های لازم برای تثبیت حزبی را ایجاد کرد، مثلا در انتخابات از جبهه محوری های شفاف به حزب محوری شفاف حرکت کنیم. مشارکت فعالانه شهروندان، ساز و کارهایی برای فراگیرسازی نظارت همگانی برای اعمال قدرت باید به وجود آید. ایجاد بسترهای لازم برای اجرای قوانین و عدالت سیاسی از مهمترین رویکردهای حکومت اسلامی است.
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین محمد شجاعیان به عنوان ناقد این کرسی علمی، گفت: معضلات سیاسی نوعاً بر مسائل دیگر کشور سایه می‌افکنند زیرا معضلات فراگیری هستند، از این رو انجام کارکردهای صحیح در عرصه سیاست منجر به کارکردهای صحیح در عرصه‌های دیگر هم خواهد شد.
وی با بیان اینکه بزرگانی مانند ارسطو دانش سیاست را بالاترین دانش می‌دانند زیرا همه دانش‌ها از اینجا متأثر می‌شود، اضافه کرد: ما در طرح موضوعات مرتبط با حکمرانی باید به طرح موضوع حکمرانی در دهه ۸۰ و ۹۰ در جهان غرب توجه جدی کنیم زیرا بحث حکمرانی شایسته به دلیل ناتوانی دولت‌ها و ساختارهای آن در غرب مطرح شد.
شجاعیان تصریح کرد: بازگشت به لیبرالیسم و آراء لاک به عنوان لیبرالیسم‌گرای حداقلی، حاصل معضلاتی بود که غرب با آن مواجه بودند زیرا آنها دولت را بسیار بزرگ کرده بودند و دولت در همه چیز دخالت داشت؛ بنابراین به سمت دولت حداقلی پیش رفتند از این رو اگر ما هم بخواهیم این مقوله را در فضای بومی اسلامی ـ ایرانی خودمان مطرح کنیم باید با رویکرد انتقادی و تحلیلی با آن روبرو شویم.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اضافه کرد: ما نمی‌توانیم زمینه بحث حکمرانی مطلوب در غرب را حذف کنیم و سپس دنبال مؤلفه‌های حکمرانی خوب مانند شفافیت و عدالت و .. برویم؛ این نوع حکمرانی در بستر سیاسی و فرهنگی خاصی مطرح شده و شاید پاسخ‌های آنها مسئله امروز ما نباشد بنابراین باید ما هم دنبال سؤالاتی باشیم که آنها به خاطر آن مسئولیت دولت را کمتر و مشارکت شهروندان را بیشتر کردند لذا ما باید بیشتر به جوهره موضوع توجه کنیم.
این پژوهشگر با بیان اینکه گرچه در غرب حکمرانی مطلوب مورد بحث است ولی باز فرد حاکم هم موضوعیت دارد، اضافه کرد: یکی از اندیشمندان غربی این فرض را مطرح کرده است که اگر یک پادشاه بیاید و همه چیزهایی که ما از عدالت و تنوع و پیشرفت و شفافیت لازم داریم و می‌خواهیم، ایجاد کند آیا حاضریم باز به سیستم پادشاهی برگردیم؟ او می‌گوید نه! ما نمی‌پذیریم زیرا این مسئله با تمدن مدرن سازگار نیست. یعنی باز برای آنها چه کسی حکومت کند مهم است و سؤال آنها هم هست.
سرمایه‌دارانی که به سیاست علاقه دارند
وی افزود: آمریکایی‌ها، ضرب‌المثلی دارند که «هر کسی می‌تواند رئیس جمهور شود» ولی آیا واقعاً در عرصه سیاسی این کشور هر کسی می‌تواند؟ سرمایه‌داران هستند که رؤسای جمهور در آمریکا را روی کار می‌آورند و به تعبیر یکی از نویسندگانشان، رؤسای سرمایه‌دارانی هستند که به سیاست هم علاقه دارند.
شجاعیان با بیان اینکه بنده بین‌الملی‌گرایی را می‌پذیرم ولی توجه به زمینه‌ها برای فهم موضوع و به کارگیری آن در جامعه ما نیازمند توجه بیشتری است، اظهار کرد: موضوع حکمرانی را صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی مطرح کرد چون با اندیشه سیاسی همراه شد و از آنجا که در آن تشویق دولت به حداقل‌شدن مطرح بود، زمینه پذیرش آن در دنیا هم فراهم شد.
وی در ادامه گفت: البته در بحث حکمرانی شایسته وقتی از حق سخن می‌گوییم، تکلیف هم باید وجود داشته باشد، یعنی تلازم حق و تکلیف هم باید در این موضوعات مورد توجه قرار گیرد؛ الان در حقوق شهروندی در آمریکا به هر دو بحث می‌پردازند، یعنی شهروندان وظیفه دارند از قوانین با اجرای آن حمایت کنند و دولت هم باید حقوق آنها را به رسمیت بشناسد.
فرق انسان مذهبی و مدرن
این پژوهشگر با بیان اینکه در نهج‌البلاغه، امام علی(ع) «حق لی و حق لک» را مطرح کرده است، اظهار کرد: انسان مدرن غربی که خودش را جای خدا گذاشته و در واقع قلب تپنده اندیشه آنها، انسان‌گرایی و فردگرایی است، این انسان از همه چیز یعنی از دین و دیگران و دولت و نهادها مطالبه دارد تا منافع خود را زیاد کند. بنابراین دامن زدن به حق بدون تکلیف درست نیست البته ویژگی انسان مدرن این است که بیش از آن که دنبال تکلیف خود باشد، دنبال حق خود است ولی انسان مذهبی و دینی هم دنبال حق خود و هم تکلیف است.
شجاعیان با تأکید مجدد بر رعایت حق و تکلیف متقابل مردم و دولت، بیان کرد: نمی‌توانیم دولت را در گوشه رینگ بیندازیم و بگوییم باید پاسخگو و شفاف باشد ولی وقتی کرونا شد، از او مطالبه کنیم که وسط میدان بیاید؛ به نظر بنده کرونا باعث شد بازگشت به دولت‌های ملی را که همیشه متهم بودند، شاهد باشیم و همین دولت‌ها بودند که در ایران، روسیه، چین، انگلیس و … واکسن تولید کردند؛ سازمان‌های بین‌المللی در این قضیه امتحان خوبی پس ندادند ولی دولت‌ها بهتر عمل کردند.
وی با بیان اینکه تصور دولتِ شر، بدبینانه است، اضافه کرد: این تلقی که دولت، شر است ولی شرِّ لازمی است، درست نیست، در دورانی در عالم مسیحیت مانند دوره هابز و لاک، دولت، شرِّ لازم تلقی می‌شد ولی در این تفکر دائماً باید حواسمان به دولت باشد که مبادا تخلفی بکند و حقوق دیگران را زیر پا بگذارد.
رابطه دوطرفه حق و تکلیف دولت و ملت
شجاعیان تصریح کرد: در غرب مباحث حکمرانی شایسته علیه دولت‌های لیبرال و فرهنگ دموکراسی لیبرال رخ داد و در مارکسیسم و حتی قرون وسطی هم وجود داشت. در حالی که یونانی‌ها زندگی در عرصه دولت را بهترین خیر برای شهروندان می‌دانستند، بنابراین از یکسو نمی‌توان فقط از دولت مطالبه کنیم و خود را در مواجهه با آن بی‌تکلیف بدانیم و در این حال اگر امنیت مردم مانند دوره اغتشاشات از بین رفت، انتظار داریم دولت به وسط میدان بیاید و از حقوق عموم مردم در ایران دفاع کند، بنابراین ما نباید نسبت به زمینه‌های پیدایش یکسری مسائل بی‌توجه باشیم.
نهادسازی مناسب برای امر به معروف صورت نگرفت
شجاعیان با اشاره به وضعیت امر به معروف در کشور، تصریح کرد: نهادسازی جمهوری اسلامی مانند ولایت فقیه، سپاه، نماز جمعه، کمیته امداد و .. کارویژه خودشان را داشتند ولی انقلاب اسلامی در مقوله امر به معروف نتوانست نهادسازی کرده و به همان نهادها مانند دادگستری بسنده کرد و آنها هم کارایی لازم را نداشتند لذا اندیشه بنیادی انقلاب مغفول ماند و به نظر بنده باید نظریه‌پردازی‌های بومی و اسلامی و ایرانی در این عرصه داشته باشیم.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به تلقی امانت از حکومت، اظهار کرد: بحث امانت‌دیدن حکومت معطوف به نظریات علامه میرزای نائینی است و البته رویکرد وی، فقهی ـ حقوقی است؛ البته وی با صراحت گفته است که ما چون الان دولت کریمه را نداریم و شاه مستقر، مستبد است، باید آن را محدود کنیم.
وی با اشاره به حکمرانی در شرایط وجود فضای مجازی، گفت: فضای مجازی عمدتاً زمین دشمنان ما مانند یهودیان است و چون زمین بازی برای آنها است، ما گل‌های زیادی خورده‌ایم ولی شاید یکی دو گل هم زده‌ایم.
شجاعیان بیان کرد: در فضای مجازی آموزش قرآن و تدریس دروس مدرسه و آموزش‌های مفید هم داریم ولی در مواقع حساس، از طریق همین فضا به شدت علیه ما موضع می‌گیرند و تخریب می‌کنند.
سازمان‌های بین‌المللی؛ ابزار مستکبرین
شجاعیان با بیان اینکه تصور نکنیم دولت‌های مدرن آمریکا و اروپا شفافیت زیادی دارند، گفت: الان آیا شهروندان آمریکا به دولتشان می‌گویند شما چرا چندین تریلیون دلار در منطقه خاورمیانه و برای سقوط کشورهایی چون سوریه و درست کردن داعش خرج کردید؟ الان سازمان‌های بین‌المللی ابزار قدرت برخی کشورهای مستکبر هستند و به همین دلیل دائماً بر شفافیت تأکید دارند تا کشورهایی مانند ایران مثلاً به fatf بپیوندند. حتی الان روسیه در بحث اخبار جنگ خود کاملاً فیلترینگ کرده است.
شجاعیان اضافه کرد: منتقدان نظام سلطه در کشورهایشان آراء خود را مطرح می‌کنند و آزادی دارند ولی در نهایت در حاشیه هستند. الان مستکبران چقدر از عربستان سعودی می‌خواهند که شفاف باشد و حقوق مردم را رعایت کند؟ سازمان ملل و زیرمجموعه‌های آن مانند بانک جهانی و … از جایگاه خود سوء استفاده کرده و از طریق جنگ نرم و جنگ هوشمند و ترکیبی دنبال تأمین منافع خودشان در کشورهایی مانند ایران هستند.
وی تأکید کرد: الان ایران در خاورمیانه، پایدارترین دموکراسی را با همه اشکالات دارد و نزدیک‌ترین تمدن و کشور به غرب در بحث دموکراسی و مرز دانش و … است ولی با این وجود از ما حمایت نمی‌کنند لذا ما باید تحلیل هوشمندی از چرایی این موضوعات داشته باشیم.
این پژوهشگر با بیان اینکه دفاع از حق دولت به معنای عدم برخورد با مدیران و وزیران متخلف نیست، افزود: ما نمی‌گوییم آنها هر چه انجام داده‌اند، درست بوده و باید یقه آنها را بگیریم ولی نباید دولت را سینه دیوار بگذاریم و صرفاً مورد مؤاخذه قرار دهیم.
وی در مورد کارکرد احزاب هم بیان کرد: حزب از دوره پهلوی و بعد از آن نتوانست کارکردهای خود را داشته باشد و معتقدم باز هم نخواهد داشت، کما اینکه احزاب امروز در اروپا هم فاصله زیادی با کارکرد خودشان در قرون گذشته دارند.
