عرفان دینی و اهل بیتی در آئینه تراث عرفانی در بستر تاریخ
نوشتاری از حجت الاسلام علی فضلی مدیر گرو عرفان پژوهشگاه
عارفان در طول تاریخ اهل بیت را به عنوان صاحبان لوای ولایت و معرفت اقتدا میکردند، احادیث واصل از آن بزرگان را منبع یافت حقایق میدانستند. از این رو در متون خویش آن احادیث را به نوعی منعکس ساختندد و چه بسا گردآوری کردند که نمونۀ برجستۀ آن تلاش ابوعبدالرحمن سلّمی در حقائق التفسیر است که روایات امام صادق علیه السلام را جمع آوری کرده و گنجینۀ گرانسنگی برای ارباب سلوک و شهود فراهم ساخته است.
این منبعیت احادیث اهل بیت برای عرفان، عرفای تاریخ را بر آن داشت تا به استنباط حقایق سلوکی و توحیدی از آن احادیث بپردازند و بر پایۀ فهم سلوکی و شهودی به این استنباط و اجتهاد دست زدند و هر کدام به نوبۀ خود آثار ارزشمندی را به یادگار گذاشتند که البته در طول تاریخ آهسته آهسته نضج یافته و رشد کرده و بالنده شدهاند، تا حدی که در دورۀ صفویه بیش از پیش روایات سلوکی و وجودی امامان معصوم سلام الله علیهم مورد توجه مجتهدانه قرار گرفتند. مانند فصل الخطاب سید قطب الدین نیریزی. زین پس این روند رو به رشد سرعت بیشتری به خود گرفت، به نحوی که در سدۀ اخیر به خصوص در حوزۀ علمیه قم شاهد آثار اجتهادی در حوزۀ عرفان اسلامی هستیم که اوج آن را در قلم علامه طباطبایی در رسائل و کتبش میبینیم که برجستهترین آن آثار رسالۀ الولایه است.
در هر صورت ما در بستر تاریخ تراث گرانسنگی از عرفان اجتهادی و دینی و اهل بیتی را شاهدیم که امروز محققان حوزۀ عرفان اسلامی از این خان گسترده بهرهها میبرند و راه را بیش از پیش با قوت و اخلاص ادامه میدهند. از این رو در حقیقت عرفان دینی و اهل بیتی در زمان معاصر امتداد عرفان تاریخی است که تلاش وافر دارد تا قلمرو اجتهاد و استنباط از احادیث را توسعه و تقویت کند و طرحی نو درافکند و بیش از پیش روایات را موشکافانه مورد تحلیل مجتهدانه قرار دهد و زمینه را برای حضور و گسترش چشمگیر روایات اهل بیت سلام الله علیهم در متون منسجم و سازوار عرفانی چه عرفان عملی و چه عرفان نظری فراهم سازد و به آیندگان عرفانپژوه هدیه دهد.
البته برای ترسیم تلاش وافر عرفای تاریخ به ذکر چند نمونه از این تراث عرفانی – روایی – اجتهادی میپردازیم و بحث شمارش و تحلیل تراث را به جای دیگر واگذار میکنیم. این نمونهها را به ترتیب تاریخی ذکر میکنیم تا پیوند عمیق عرفان موجود و تاریخی با عرفان اهل نشان داده شود.
قوت القلوب ابوطالب مکی (م۳۸۶ق)؛ تنبیه الخواطر و نزهه النواظر، ورّام بن ابی فراس حلی (م ۶۰۵ق)؛ فلاح السائل سید بن طاووس (م۶۶۴ق)؛ شرح اربعین حدیثا صدرالدین قونوی (م۶۷۱ق)؛ التحصین علامه حلی (م۷۲۶ق)؛ شرح حدیث حقیقت عبدالرزاق کاشانی (م۷۳۶ق)؛ جامع الاسرار و منبع الانوار سید حیدر آملی ( م بعد از ۷۸۷ق )؛ المجلی ابن ابی جمهور احصائی (م بعد از ۹۰۴ ق)؛ مسکن الفؤاد شهید ثانی (م۹۶۵ق)؛ اربعین شیخ بهایی (م۱۰۳۱ق)؛ کلمات مکنوه ملافیض کاشانی (م ۱۰۹۰ق)؛ شرح مصباح الشریعه عبدالرزاق گیلانی (م بعد از ۱۰۸۷ق)؛ فصل الخطاب سید قطب الدین نیریزی (م۱۱۷۳ق)؛ بحر المعارف عبدالصمد همدانی (م ۱۲۱۶ق)؛ رسالۀ لقاء الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (م۱۳۴۳ق)؛ رسالۀ الولایه علامه طباطبایی (م۱۳۶۰ش)؛ انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه علامه حسن زاده آملی (م ۱۴۰۱ش) و دیگر آثار گذشته و حال که در اینجا ذکر نشد
